Η αποστολή του πανεπιστημίου

Ο μεγάλος ισπανός φιλόσοφος Jose Ortega y Gasset διατύπωσε το 1930 ένα πρόγραμμα για τη μεταρρύθμιση του σύγχρονου πανεπιστημίου και ανέδειξε ένα βασικό ζήτημα: Το Πανεπιστήμιο έχει πολλές αλλά συχνά αντικρουόμενες αποστολές. Το μεταρρυθμιστικό του πρόγραμμα είναι βασισμένο στην έννοια της «γενικής παιδείας», που δεν γνωρίζει εθνικά σύνορα και χρονικούς περιορισμούς. Επίσης ο Ortega επιχείρησε να δώσει απάντηση σε δύο θεμελιώδη ερωτήματα: Ποιο είδος γνώσης θα πρέπει να κατέχουν όλοι οι φοιτητές και ποια είναι η λειτουργία του Πανεπιστημίου σε μια σύγχρονη δημοκρατία; Οι απαντήσεις που δίνει βασίζονται στην προσωπική του κουλτούρα και τη βαθιά γνώση των ευρωπαϊκών πανεπιστημιακών συστημάτων.

Έχει μεγάλη σημασία, τώρα που πυκνώνουν οι συζητήσεις, οι πολιτικές διεργασίες και τα δημοσιεύματα για τη μορφή που θα πάρει το Πανεπιστήμιο κατά τον 21ο αιώνα, να αντλούμε γόνιμα ερμηνευτικά στοιχεία για το θεσμό από τον υψηλό, διαχρονικό στοχασμό. Η Αποστολή του Πανεπιστημίου μας αφορά όλους – φοιτητές, καθηγητές και τους κοινωνικούς παράγοντες που σχετίζονται με τη γνώση και την παραγωγή της. Διότι ένα καλύτερο πανεπιστήμιο προϋποθέτει τη συνεχή διεύρυνση της γνώσης μας γι' αυτό.

(Από τον εκδότη)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το βιβλίο «Η Αποστολή του Πανεπιστημίου» αποτελείται από έξι διαλέξεις του Χοσέ Ορτέγκα Υ Γκασέτ, οι οποίες, παρ' ότι δόθηκαν κατά το διάστημα 1929-1930 και αφορούσαν το ισπανικό πανεπιστήμιο, είναι σαν να δόθηκαν σήμερα και να αφορούν το ελληνικό πανεπιστήμιο. Οταν σήμερα στη χώρα μας τα ανώτατα και ανώτερα εκπαιδευτικά ιδρύματα προορίζονται για μηχανισμοί προμήθειας πελατείας προς καφετερίες, εμπορικά και ταβέρνες, όταν στο όνομα δήθεν της ανοιχτής παιδείας υποχρεώνουμε νέους ανθρώπους να χάσουν πέντε χρόνια από τη ζωή τους για να παρακολουθήσουν μαθήματα που ποτέ δεν τους ενδιέφεραν, για να πάρουν ένα πτυχίο χωρίς καμία ανταλλακτική αξία, αντί να τους βοηθήσουμε να ανακαλύψουν τις πραγματικές τους δυνατότητες, τότε αυτό το έργο, στο οποίο η αποστολή των πανεπιστημίων αναζητείται στη γη και όχι στη Νεφελοκοκκυγία, γίνεται ιδιαίτερα επίκαιρο. Αν μάλιστα συνυπολογίσουμε πως στη χώρα μας, αντί να ενδιαφερθούμε για το γάιδαρο της κατάστασης της πρωτοβάθμιας και δευτεροβάθμιας εκπαίδευσης (παιδεία) στοχεύουμε κατά του σαμαριού (βάσεις των εισαγωγικών), τότε το έργο γίνεται ακόμα πιο επίκαιρο και ζωντανό.

Στην Ισπανία του Μεσοπολέμου μεγαλούργησαν δύο τεράστιες πνευματικές προσωπικότητες: του Μιγκέλ ντε Ουναμούνο (1864-1936) και του Χοσέ Ορτέγκα Υ Γκασέτ (1883-1955). Οι λέξεις είναι πολύ μικρές για να περιγράψουν το μεγαλείο της σκέψης αυτών των δύο στοχαστών. Αν μπορούσαμε, με μεγάλο βεβαίως ρίσκο, να ταξινομήσουμε τα ενδιαφέροντά τους, θα λέγαμε πως αυτό που ταλανίζει τον Ουναμούνο είναι η σύγκρουση πίστης και λόγου, ενώ η «εμμονή» που συνοδεύει το πνευματικό έργο του Ορτέγκα είναι αυτή της σύγκρουσης μεταξύ της αγάπης του αυτόνομου ατόμου προς την ελευθερία με κάθε είδους κρατική κατάχρηση και καταπίεση.

Ο Ορτέγκα, γόνος μια αστικής οικογένειας με πνευματικά και πολιτικά ενδιαφέροντα, εκτείνει το εύρος των ενδιαφερόντων του σε μια ευρεία γκάμα, η οποία περιλαμβάνει τη φιλοσοφία, την ιστορία της τέχνης, την αισθητική και την κοινωνιολογία.

Στο σημαντικότερο έργο του «Η εξέγερση των μαζών» (1930) ασκεί κριτική στον «άνθρωπο - μάζα». Αυτό το βιβλίο και αυτή η έννοια συγκέντρωσαν τα πυρά πολλών επικριτών, οι οποίοι τον κατηγόρησαν για ελιτιστή και κατά βάθος αντιδημοκράτη. Αυτές οι κατηγορίες κατά του Ορτέγκα, αν δεν προδίδουν άγνοια του έργου του, φανερώνουν αδυναμία κατανόησής του. Η κριτική του κατά των μαζών δεν στρέφεται κατά των δημοκρατικών πλειοψηφιών, αλλά κατά του μέσου άνθρωπου, που περιμένει τη σωτηρία από οπουδήποτε αλλού εκτός από τις δικές του δυνάμεις. Ο μαζάνθρωπος είναι ο κρατικοποιημένος άνθρωπος. Από την άλλη, για το μεγάλο στοχαστή αυτή η κατηγορία είναι περισσότερο μια ατομο-ψυχολογική και λιγότερο μια ταξικο-κοινωνιολογική έννοια.

Η επίθεσή του κατά των μαζών δεν είναι μια κριτική υπέρ της αριστοκρατίας, αλλά μια κριτική στην αδυναμία του ανθρώπου να ορίσει τη ζωή του. Ο άνθρωπος-μάζα γίνεται και έθνος-μάζα, κάτι που αποτελεί και το μεγαλύτερο εχθρό του προσωπικού του οράματος, το οποίο δεν είναι άλλο από το ενιαίο ευρωπαϊκό κράτος. Ο συχνά χρησιμοποιούμενος όρος για την Ευρώπη ως κοινό μας σπίτι δεν είναι σημερινός όρος, αλλά χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ορτέγκα.

Το συνολικό φιλοσοφικό του πιστεύω συνοψίζεται στην εκ μέρους του υποστήριξη του λεγόμενου ρασιο-βιταλισμού, του φιλοσοφικού και ατομικού πλουραλισμού. Η πορεία του ανθρώπου από τους μύθους, τις δοξασίες και τη θρησκευτική λατρεία στην αμφιβολία των ιδεών και από εκεί στο φιλοσοφικό στοχασμό είναι και η δική του πορεία.



Τι είναι και τι θα έπρεπε να είναι το Πανεπιστήμιο



«Η Αποστολή του Πανεπιστημίου» αποτελείται από μια σειρά έξι διαλέξεων, τις οποίες ο μεγάλος στοχαστής έδωσε με ακροατήριο τους φοιτητές του Πανεπιστημίου της Μαδρίτης. Ο Ορτέγκα, πριν ακόμα διευκρινίσει τις λειτουργίες και την αποστολή του Πανεπιστημίου, κρίνει σκόπιμο να αναφερθεί πως το πρόβλημα του Πανεπιστημίου δεν μπορεί να εξετασθεί ξεκομμένο από τους τρόπους που λειτουργούν το κράτος και η κοινωνία, εντός των οποίων αναπτύσσονται τα Πανεπιστήμια. Ο ομιλητής θεωρεί πως το περιβάλλον εντός του οποίου αναπτύσσεται το Πανεπιστήμιο χρειάζεται το ίδιο να μεταρρυθμιστεί. Σε μια κοινωνία, όπως κατά τη γνώμη του είναι η ισπανική, στην οποία κυριαρχεί η προχειρότητα, οποιαδήποτε προσπάθεια μεταρρύθμισης ακυρώνεται ή αναβάλλεται. Γι' αυτόν προχειρότητα είναι η έλλειψη κάθε ίχνους αξιοπρέπειας, αυτοεκτίμησης και ευπρέπειας στον τρόπο με τον οποίο «η δημόσια εξουσία ασκεί τον ιδιαίτερο και λεπτό ρόλο της» (σελ. 35). Η θέληση για μεταρρύθμιση, για να στηρίζεται σε γερά θεμέλια, πρέπει στη θέση της προχειρότητας να βάλει τη σοβαρότητα. Πάσα ομοιότητα με πρόσωπα και καταστάσεις που αφορούν τη σημερινή ελληνική κοινωνία είναι τυχαία.

Αντίθετα από τις θεωρίες του συρμού, που με περισσή έπαρση αποφαίνονται πως η δυσλειτουργία ή η επιτυχία κάθε κοινωνίας εξαρτάται από το επίπεδο της παιδείας της, ο φιλόσοφος υποστηρίζει πως την ιστορία δεν τη δημιουργεί το σχολείο. Γι' αυτόν κεντρική αρχή είναι η θέση πως η πορεία και η αποστολή του Πανεπιστημίου και οποιουδήποτε άλλου κοινωνικού θεσμού εξαρτώνται από το δημόσιο περιβάλλον στο οποίο αναπτύσσονται. Τα έθνη δεν είναι μεγάλα επειδή έχουν καλά σχολεία, αλλά όποτε τα έθνη μεγαλουργούν, έχουν και καλά σχολεία. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο εντάσσει και την ανάγκη μεταρρύθμισης του Πανεπιστημίου της Ισπανίας. Κάθε μεταρρύθμιση της ανώτατης εκπαίδευσης δεν μπορεί να αποτελεί διόρθωση παρεκτροπών. Η πραγματική μεταρρύθμιση είναι πάντοτε δημιουργία νέων καταστάσεων και πρακτικών. Γιατί αυτό πάλι μας θυμίζει κάτι από τη σύγχρονη Ελλάδα;

Αφού διευκρινίσει τις μεθοδολογικές του προσεγγίσεις, προχωρεί στην περιγραφή των λειτουργιών του Πανεπιστημίου. Η λειτουργία του μεσαιωνικού Πανεπιστημίου συνίστατο κυρίως στη μετάδοση γενικών γνώσεων και λιγότερο στην επαγγελματική διδασκαλία. Το Πανεπιστήμιο της κοινωνίας της εξειδίκευσης, την οποία ο Ορτέγκα καταγγέλλει και περιφρονεί σ' όλο του το έργο, πρόσθεσε την έρευνα στην επαγγελματική διδασκαλία. Αυτό όμως το σύγχρονο Πανεπιστήμιο εγκατέλειψε τη διδασκαλία της γενικής παιδείας και τη μετάδοση της κουλτούρας.

Για το φιλόσοφο στο Πανεπιστήμιο δεν παράγεται, αλλά διδάσκεται η επιστήμη. Ο ομιλητής όμως δεν αποκόπτει την επιστήμη, πώς θα μπορούσε άλλωστε, από την αποστολή του Πανεπιστημίου. Μέσω όμως της καλλιέργειας της έρευνας της δίδει έναν περιφερειακό ρόλο. Η επιστήμη, γι' αυτόν, είναι κάτι πολύ μεγαλύτερο από τα Πανεπιστήμια, και κυρίως αυτή παράγεται έξω από αυτά, στους κατεξοχήν ερευνητικούς χώρους.

Γι' αυτόν πάντως τον ποιητή του αισθητικού και στοχαστικού λόγου αποστολή του Πανεπιστημίου είναι μεν η παραγωγή επαγγελματιών, αλλά ταυτόχρονα και η συγκρότηση ολοκληρωμένων προσωπικοτήτων που θα μπορούν να διοικούν και να άρχουν σε συγκεκριμένους τομείς. Για να επιτευχθεί αυτό, το Πανεπιστήμιο πρέπει να στηριχτεί στον άξονα που είναι η μετάδοση της κουλτούρας. Παρ' ότι μεγάλο τμήμα των ιδεών και των αρχών της κουλτούρας προέρχεται από την επιστήμη, η κουλτούρα δεν ταυτίζεται με αυτήν.

Κουλτούρα είναι το σύστημα των ιδεών βάσει του οποίου ζει, αναπτύσσεται και φθείρεται κάθε εποχή, είναι «το ζωτικό σύστημα ιδεών κάθε περιόδου». Ο «διαφωτισμός» του επαγγελματία μέσω της διδασκαλίας των ζωτικών ιδεών που ανήκουν στην εποχή μας και η σύνδεσή τους με τη δημόσια ζωή αποτελεί τη βασική αποστολή του Πανεπιστημίου. Με άλλα λόγια, θα λέγαμε πως το όραμα του ανθρωπιστή Ορτέγκα είναι να βγαίνουν από τα ανώτατα εκπαιδευτικά ιδρύματα, πέρα από καλοί επαγγελματίες -γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί-, και ολοκληρωμένοι άνθρωποι, με ενδιαφέρον για το κοινό αγαθό.

Πολλά φαινόμενα διαφθοράς δεν θα μας απασχολούσαν σήμερα, αν η «ουτοπία» του μεγάλου φιλόσοφου μπορούσε να είναι ο κανόνας λειτουργίας των Πανεπιστημίων. Ουτοπία είπαμε; Ισως. Η πραγματοποίηση της οποίας όμως είναι επιτακτική και αναγκαία όσο ποτέ.

Στα πλεονεκτήματα της ελληνικής έκδοσης συμπεριλαμβάνεται η εισαγωγή του Κλαρκ Κερ, και κυρίως αυτή του Παναγιώτη Γ. Κιμουρτζή. Ο τελευταίος μάς δίνει μια πολύ προσεκτική και περιεκτική περιγραφή του ιστορικού περιβάλλοντος μέσα στο οποίο δημιουργεί ο Ορτέγκα. Επίσης με επιτυχία αποδίδει τις βασικές φιλοσοφικές και εκπαιδευτικές θέσεις του Ισπανού φιλόσοφου, ενώ με επάρκεια, ευαισθησία και πειστικότητα αναφέρεται στους λόγους για τους οποίους πρέπει οπωσδήποτε να διαβάσουμε αυτό το έργο σήμερα.

Αρκετές ενστάσεις μπορεί να θέσει κανείς στις απόψεις του φιλόσοφου, κυρίως για θέματα που αφορούν τη σχέση επιστήμης και Πανεπιστημίου, για τον τρόπο προσέγγισης του ταξικού (αναπόφευκτου ίσως;) χαρακτήρα κάθε ανώτατης εκπαίδευσης και για τη σύνδεσή αυτής της εκπαίδευσης με την παραγωγή στελεχών των διοικητικών και εξουσιαστικών μηχανισμών. Παρ' όλα αυτά η συνολική αντίληψή του για την αποστολή του Πανεπιστημίου αποτελεί ένα απαραίτητο όπλο στη μάχη κατά της «εξειδίκευσης» και του αρνητικού της παράγωγου, της «αξιοκρατίας».



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/09/2006