Η καλλιγράφος του Βοσπόρου

"Ο θάνατός μου επήλθε πιο ανάλαφρα κι από τη μύτη του καλαμιού που βουτάει τις ίνες του στο μελανοδοχείο, πιο γρήγορα και από το μελάνι που το ρουφάει το χαρτί". Αυτά λέει η Ρικκάτ, η Οθωμανή καλλιγράφος, με μια φωνή μετέωρη ανάμεσα στη σκιά και το φως, καθώς επιχειρεί να αφηγηθεί τη ζωή της. [...] Η Ρικκάτ έχει καταληφθεί από το πάθος για την καλλιγραφία που ταυτόχρονα την αποστερεί από τη ζωή της γυναίκας και της μητέρας. Ζωή που δεν είναι παρά μια διαδοχή από ρήξεις και εγκαταλείψεις. Και μόνο στη γραφή καταφεύγει πάντα, διοχετεύοντας στα αραβουργήματα ένα συναίσθημα που εξανθρωπίζει και εκσυγχρονίζει αυτήν την πανάρχαια τέχνη. [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η «Καλλιγράφος του Βοσπόρου» είναι μια ενδελεχής καταγραφή σε πρώτο πρόσωπο της αφοσίωσης, της τεχνογνωσίας και του μυστικισμού που διέπει την τέχνη του καλλιγράφου, ενώ παράλληλα μας παρουσιάζει τη βιογραφία μιας γυναίκας, η ζωή της οποίας διέπεται ολόκληρη από ένα ασίγαστο πάθος: ένα πάθος που σε στιγμές προσομοιάζει με θρησκευτική εμπειρία, καθώς αυτό, πάνω απ' όλα, την κατευθύνει, την οριοθετεί, αλλά και την ορίζει.

Το σύντομο αυτό αφήγημα αποτελεί έναν ύμνο σε μια λησμονημένη τέχνη με την αναλυτική καταγραφή των συναισθημάτων που εμπνέονται από την άσκηση και την εξέλιξή της μέσα από την αφηγήτρια, τη Ρικκάτ, η οποία παρουσιάζεται ως νεκρή, προκειμένου να μας εξιστορήσει τα γεγονότα της μακράς ζωής της -ένα αφηγηματικό τέχνασμα που της δίνει την ελευθερία να ξεδιπλώνει μια πανοραμική γνώση της εποχής της και των κινήτρων των οικείων της. Με γλώσσα εναργή και ανάγλυφες περιγραφές μάς προσφέρονται η εμπειρία μιας γυναίκας καλλιγράφου, της οποίας η αφοσίωση στην τέχνη της έδινε νόημα και σε όλα τα γεγονότα της ατομικής αλλά και της συλλογικής σφαίρας, αλλά και τα παράξενα παιχνίδια της μοίρας που σφράγισαν τη ζωή της.

Η αρχή της εξιστόρησης της Ρικκάτ συμπίπτει με την εποχή που η Δημοκρατία του Κεμάλ Ατατούρκ άρχισε να αποσχίζεται σταδιακά από το Ισλάμ, αποκηρύττοντας ταυτόχρονα την αραβική γλώσσα και γραφή. Κάτω από αυτές τις συνθήκες η αφηγήτρια επέλεξε να συνεχίσει την άσκηση της παραδοσιακής ισλαμικής τέχνης της καλλιγραφίας, που ήταν μια κατά κύριο λόγο αντρική ενασχόληση. Μετά την άνοδο του Ατατούρκ οι καλλιγράφοι παραμερίστηκαν και οι ακαδημίες στις οποίες φοιτούσαν, παραμελήθηκαν. Οταν διά νόμου το 1928 υιοθέτησε το δυτικό αλφάβητο, καταδίκασε στην αφάνεια έναν ολόκληρο κόσμο πνευματικότητας και μαγείας, τους δερβίσηδες, τους μύστες, τους πεφωτισμένους και όλους τους εκκεντρικούς. Η πληθωρικότητα και η καλλιτεχνία του οθωμανικού πολιτισμού άρχισε να φθίνει και με τον περιορισμό των παραδοσιακών τεχνών μια πόρτα που συνόρευε με το θείο, έκλεισε και σφράγισε από την έλλειψη ενδιαφέροντος.

Οι καλλιγράφοι, όπως και οι μινιατουρίστες, όπως περιγράφει και ο Ορχάν Παμούκ στο μυθιστόρημά του «Το όνομά μου είναι κόκκινη», περιορίστηκαν σε εργαστήρια, σε ολιγομελείς σχολές και μουσεία, μέρη τα οποία «ο Αλλάχ απαρνείται, αφήνοντας ελεύθερο τον χώρο για τα πατριωτικά συνθήματα του γκρίζου λύκου της Αγκυρας» (προσωνυμία που δόθηκε στον Κεμάλ Ατατούρκ). Την άσκηση της τέχνης την ανέλαβαν οι ειδικοί και η μαγεία παραχωρήθηκε στους ελάχιστους επίμονους ρομαντικούς, που αποτελούσαν τα κατάλοιπα ενός αόρατου, πνευματικού κόσμου.

Σε αυτό το πλαίσιο εντάσσεται και η ιστορία της Ρικκάτ, η οποία πέθανε το 1983, στα 83 της χρόνια, μιας γυναίκας της οποίας το πάθος για την τέχνη της δεν μειώθηκε στο ελάχιστο από τους περιορισμούς, ενώ στην αφήγησή της καθρεφτίζονται οι αναστατώσεις που δόνησαν την Τουρκία κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα.

Η φωνή της μεταφέρει με τρομερή δεξιότητα και τρυφερότητα την αναζήτησή της τελειότητας -μέσα σε έναν ρευστό κόσμο με ελάχιστες χαρές και απολαύσεις και πλήθος δυσκολιών-, αναζήτηση που προσφέρει την ανακούφιση αλλά και μια αίσθηση μονιμότητας, ο μόνος τρόπος με τον οποίο η τέχνη αποζημιώνει τους οπαδούς της.



Εκσυγχρονιστικές παρεμβάσεις



Η ζωή της Ρικκάτ είναι δύσκολη. Το χέρι της παραχωρήθηκε βιαστικά από τον πατέρα της σε έναν αδιάφορο σύζυγο, ενόσω εκείνη επιδιδόταν σε ασκήσεις καλλιγραφίας, ακολουθούν δύο αποτυχημένοι γάμοι με άντρες που ούτε την αγαπούν ούτε ενδιαφέρονται για το επάγγελμά της, ο θάνατός του δεύτερου γιου της, που είχε γίνει κεντρική αναφορά στη ζωή της μετά την αργοπορημένη τους συμφιλίωση, είναι ένας επιπλέον λόγος πένθους, και τελικά η απώλεια του οικογενειακού σπιτιού της δίπλα στον Βόσπορο, το οποίο κατεδαφίστηκε και μαζί με αυτό χάθηκαν πλήθος αναφορών της προσωπικής και της οικογενειακής της ιστορίας.

Η αφοσίωσή της στην τέχνη της καλλιγραφίας την κρατάει ζωντανή αυτές τις ταραγμένες δεκαετίες μέσα από τραγωδίες και οικογενειακά δράματα και την απαλλάσσει από την απόγνωση και την πλήξη. Η Ρικκάτ από την αρχή της καριέρας της συνδιαλέγεται με τους καλλιγράφους που προπορεύτηκαν. Αυτός ο διάλογος με τους νεκρούς είναι το ίδιο σημαντικός όσο και η επαφή με τους ζωντανούς. Μια κάποιου είδους θρησκευτική συνέχεια μοιάζει να συνδέει τους δύο κόσμους, δικαιολογώντας έτσι και το αυθαίρετο αφηγηματικό τέχνασμα της νεκρής που καταγράφει την εμπειρία της σε πρώτο πρόσωπο.

Ο τίτλος του βιβλίου στα γαλλικά είναι «Η νύχτα των καλλιγράφων» και η διπλή σηματοδότησή του είναι εμφανέστατη: η πρώτη αναφορά συνδέεται με τον παραμερισμό του αρχαίου επαγγέλματος και την απειλή του αφανισμού του μετά την υιοθέτηση του λατινικού αλφάβητου από τον Κεμάλ Ατατούρκ, αλλά η νύχτα, θεωρείται το χρονικό διάστημα όπου τα πνεύματα προτιμούν να εμφανίζονται, είναι η ώρα της επιστροφής των νεκρών, η ώρα της δημιουργικότητας και της αποκάλυψης των μυστηρίων, η ώρα όπου οι πεθαμένοι καλλιγράφοι κατευθύνουν τα χέρια των διάδοχων τους, μια άσκηση εν πολλοίς μυστικιστική, η οποία μέσα στους αιώνες συντηρήθηκε και μεταφέρθηκε σε όσους υπηρέτησαν και άσκησαν την τέχνη.

Μετά τον θάνατό του ο δάσκαλος της Ρικκάτ, Σελίμ, την επισκέπτεται τακτικά από τον τάφο, καθοδηγώντας την στην τελειοποίησή της τέχνης της. Η Ρικκάτ κερδίζει την πρώτη θέση σε έναν διεθνή διαγωνισμό, επιλέγεται ανάμεσα σε εκατό υποψηφίους για τη θέση της καθηγήτριας στην Ακαδημία Καλών Τεχνών στην Κωνσταντινούπολη και εξελίσσει την παραδοσιακή τέχνη προσαρμόζοντάς την στον σύγχρονο κόσμο. Εχει τους δικούς της μαθητές και ανανεώνει την παραδοσιακή τέχνη της καλλιγραφίας εισάγοντας σύγχρονες καινοτομίες. Τα εργαλεία γίνονται προέκταση του χεριού της -τα δάχτυλά της παραμένουν πιστοί και υπάκουοι σύντροφοι, έστω και αν κατά διαστήματα αυτονομούνται και λειτουργούν απείθαρχα. Οι κάλαμοί της γίνονται συνένοχοι των τολμημάτων της, και διακρίνεται χωρίς να τραβήξει την προσοχή, εφευρίσκοντας νέους τρόπους και επινοώντας μεθόδους που δεν είχαν τολμήσει οι προκάτοχοί της.



Η ιερότητα της γραφής



Με αυτή την εξαιρετικά πρωτότυπη, τόσο στη θεματική όσο και στον τρόπο εκτέλεσης, πρώτη συγγραφική της απόπειρα η Γιασμίν Γκατά δημιουργεί ένα διακριτικό, φευγαλέο πορτρέτο μιας ξεχωριστής γυναίκας -όπως μας αποκαλύπτει στο τέλος, πρόκειται για τη γιαγιά της-, αλλά και το πλούσιο σε αποχρώσεις πορτρέτο της Ανατολής και της δύσκολης και σύνθετης σχέσης της με τη Δύση.

Μέσα από τη συγκινητική περιγραφή μιας ανθρώπινης ιστορίας, εξερευνά και κομμάτια της προβληματικής ιστορίας της Τουρκίας, αποδίδοντας με λυρισμό και γνώση έναν σχεδόν αιώνα της πορείας της. Επίσης, φωτίζει το κομμάτι εκείνο των ανθρώπων που διατήρησαν τις παραδόσεις, ασπαζόμενοι με αυταπάρνηση την ιερότητα της γραφής, παραμένοντας αφοσιωμένοι υπηρέτες ενός μέσου που τους κληροδοτήθηκε από τους προκατόχους τους, προκειμένου να παραδοθεί και να φτάσει ακέραιο στις επόμενες γενιές -όπως και έγινε.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 17/11/2006