Πολιτισμός και εθνογραφία

Σκιαγραφείται ο τρόπος με τον οποίο η έννοια πολιτισμός συνομιλεί με την έννοια κοινωνία και πώς, μέσα απο το διάλογο αυτό, προκύπτουν νέες έννοιες/εργαλεία, όπως πρακτική, λόγος, δύναμη και εξουσία, που επιδρούν άμεσα στον τρόπο με τον οποίο εφαρμόζεται η εθνογραφία τόσο ως ερευνητική διαδικασία και μέθοδος όσο και ως τρόπος γραφής.
'Ετσι, η σχολή της αμερικανικής πολιτισμικής ανθρωπολογίας ανταμώνει με τη βρετανική σχολή της κοινωνικής ανθρωπολογίας, και οι δύο μαζί συνομιλούν με βάση τα στοιχεία που προσφέρει στη συζήτηση αυτή η γαλλική σχολή της εθνολογίας. Το αποτέλεσμα του διαλόγου και των ζυμώσεων αυτών είναι μια αναθεωρημένη πλέον, πλουραλιστική, ενιαία, πλατιά, κριτική και αναστοχαστική ανθρωπολογία.








ΚΡΙΤΙΚΗ




Οι έννοιες «πολιτισμός» και «εθνογραφία» ορίζουν η μεν πρώτη το κατ' εξοχήν αντικείμενο, η δε δεύτερη τη μεθοδολογία μα και το τελικό προϊόν της ανθρωπολογίας. Οι έννοιες αυτές διακρίνουν και αυτονομούν την ανθρωπολογία από τις υπόλοιπες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες. Πρόκειται συνεπώς για τα θεμελιακά εργαλεία της ανθρωπολογίας. Πρόκειται όμως και για έννοιες που, εδώ και κάμποσες δεκαετίες, αμφισβητήθηκαν και εξακολουθούν να αμφισβητούνται σοβαρά από τους ίδιους τους θεράποντες της επιστήμης.

Οι συνεχείς κριτικές και προσπάθειες διασαφήνισης και επανορισμού των εννοιολογικών και μεθοδολογικών αυτών θεμελίων της ανθρωπολογίας δεν μπορούσαν παρά να κλονίσουν τις παραδοχές και τις βεβαιότητες της επιστήμης. Αν «τίποτε πια στην εθνογραφία δεν είναι όπως πριν», «τίποτε δεν μοιάζει να είναι όπως πριν» και για την ανθρωπολογία συνολικά, καθώς οι συνεχείς αμφισβητήσεις της έννοιας «πολιτισμός» και η υπονόμευση του παραδείγματος της «επιστημονικής» εθνογραφίας από τη δεκαετία του '60 και έπειτα έχουν οδηγήσει την ανθρωπολογία σε μια κρίσιμη καμπή, που από ορισμένους θεωρείται κρίση της επιστήμης στο σύνολό της ενώ από άλλους προσλαμβάνεται μέσα από μια πιο αισιόδοξη ματιά. Ωστόσο ούτε ο «πολιτισμός» ούτε η «εθνογραφία» φαίνεται να έχουν απολέσει την αίγλη τους καθώς παραμένουν θεμελιακά αναλυτικά εργαλεία της ανθρωπολογίας. Και το παράδοξο αυτής της ανθεκτικότητας αναλαμβάνει να ερμηνεύσει η Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού με το βιβλίο της Πολιτισμός και Εθνογραφία. Το βιβλίο αυτό έχει δύο στόχους: να παρακολουθήσει τις περιπέτειες και τους μετασχηματισμούς του «πολιτισμού» και της «εθνογραφίας» και να καταδείξει ότι τα μονοπάτια εξόδου από την «κρίση» της ανθρωπολογίας θα χαραχθούν μέσα από τη συνεχή διεύρυνση και τον μετασχηματισμό των δύο αυτών εννοιών. Μέσα από τις περιπέτειες των εννοιών «πολιτισμός» και «εθνογραφία» το παρόν βιβλίο της Δήμητρας Γκέφου-Μαδιανού παρακολουθεί την ανάδυση της ανθρωπολογίας όπως την αναγνωρίζουμε σήμερα: μια επιστήμη των σύγχρονων πολιτισμών και κοινωνιών, πλουραλιστική, κριτική, πολιτικά και κοινωνικά ευαισθητοποιημένη, αναστοχαστική, σε συνεχή συνομιλία με άλλες κοινωνικές και ανθρωπιστικές επιστήμες.

Τα έξι πρώτα κεφάλαια παρακολουθούν την εξέλιξη της έννοιας «πολιτισμός». Χρησιμοποιώντας παραδείγματα από τη διεθνή βιβλιογραφία η συγγραφέας ασχολείται διεξοδικά με τις διαδοχικές μεταμορφώσεις της έννοιας του πολιτισμού στις μείζονες σχολές σκέψης της επιστήμης, αλλά και τη διάσταση μεταξύ της αμερικανικής πολιτισμικής ανθρωπολογίας και της βρετανικής κοινωνικής ανθρωπολογίας, μια διάσταση που συνδέεται με την εκ διαμέτρου αντίθετη σημασία της έννοιας «πολιτισμός» για τις σχολές αυτές, καθώς η πρώτη επικεντρώνει το ενδιαφέρον της στις ιδέες, τις γλωσσικές εκφορές, τις αξίες, ενώ η δεύτερη στους θεσμούς και τους κανόνες του κοινωνικού συστήματος. Η συμφιλίωση των εννοιών «πολιτισμός» και «κοινωνία» θα συντελεστεί αρχικά μέσα από τη θεωρία του δομισμού του C. Levi-Strauss και θα συνεχιστεί με τη συμβολική ανθρωπολογία.

Με το τέλος της αποικιοκρατίας και τις πολιτικές ανακατατάξεις της δεκαετίας του '60 το ενδιαφέρον των ανθρωπολόγων θα στραφεί προς τις έννοιες της δράσης, της διαδικασίας και των κοινωνικών μεταβολών και κατ' επέκτασιν προς την κριτική της ομοιογένειας και στατικότητας του πολιτισμού και της α-ιστορικής προσέγγισης που είχε επιβάλει ο βρετανικός δομολειτουργισμός. Παράλληλα η συμβολική και ερμηνευτική ανθρωπολογία που αναπτύσσεται στις ΗΠΑ από τα τέλη της δεκαετίας του '60 συνομιλεί με τα ρεύματα του γαλλικού μεταδομισμού, του φεμινισμού, του δομικού μαρξισμού και των πολιτισμικών σπουδών, θέτοντας τις βάσεις για τις θεωρητικές ανακατατάξεις των δεκαετιών του '70 και του '80.

Κατά τη δεκαετία του '80 μέσα από τη συνάντηση της ανθρωπολογίας με σημαντικά θεωρητικά ρεύματα (θεωρία της πρακτικής, φεμινιστική ανθρωπολογία, κριτική της αποικιοκρατίας) αναδύονται οι θεωρίες της πολιτισμικής και κοινωνικής κατασκευής και της πολιτισμικής κριτικής. Η έννοια «πολιτισμός» διευρύνεται, διαμορφώνονται νέα πεδία έρευνας καθώς και νέες μορφές κειμενικής εκπροσώπησής του.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου παρακολουθεί τους μετασχηματισμούς της έννοιας της εθνογραφίας. Οπως και ο πολιτισμός, η έννοια της εθνογραφίας προσεγγίζεται ιστορικά και συνδέεται με τις διαφορετικές ανθρωπολογικές παραδόσεις ένθεν και ένθεν του Ατλαντικού. Η «κλασική» μέθοδος της επιτόπιας συμμετοχικής παρατήρησης που παράγει ολιστικές και γενικευτικές εθνογραφίες παραμένει κυρίαρχη ως τη δεκαετία του '60. Οπως όμως είχε συμβεί και με τον πολιτισμό, η στροφή των ανθρωπολόγων προς τη μελέτη κοινωνιών του «δικού τους» κόσμου και η συνομιλία με τα νέα θεωρητικά ρεύματα των κοινωνικών και ανθρωπιστικών επιστημών εγείρουν σειρά ερωτημάτων τα οποία αναδεικνύουν την εξουσιαστική σχέση υποκειμένου/αντικειμένου, παρατηρητή/παρατηρουμένου και τον οξύμωρο, εντέλει, χαρακτήρα της «συμμετοχικής παρατήρησης». Ο «εθνογραφικός ρεαλισμός» που χαρακτήριζε ως τότε την πλειονότητα των εθνογραφιών ελέγχεται πλέον ως τρόπος γραφής που παρουσιάζει ενιαίες και ομοιογενείς τις «ιθαγενείς» κοινωνίες, αγνοεί την ιστορική τους διάσταση καθηλώνοντάς τες στο «εθνογραφικό παρόν» και αποσιωπά το επίμαχο ζήτημα της ηγεμονικής παρουσίας του ανθρωπολόγου στον χώρο της επιτόπιας έρευνας. Παράλληλα η σχέση μεταξύ εθνογραφικής αναπαράστασης και πραγματικότητας, η «ουδετερότητα» και η «αντικειμενικότητα» της εθνογραφίας αμφισβητούνται έντονα. Το βιβλίο ολοκληρώνεται με μια ανασκόπηση των μετασχηματισμών των εννοιών του πολιτισμού και της εθνογραφίας και την επισήμανση των προοπτικών που διανοίγει η ικανότητα αυτών των εννοιών να μετασχηματίζονται.

Η συγγραφέας συντάσσεται ρητά με την αισιόδοξη μερίδα των θεατών της «κρίσης» της ανθρωπολογίας, καταδεικνύοντας ότι, μ' όλη την περιπετειώδη ιστορία τους, τα θεμελιακά αναλυτικά εργαλεία της ανθρωπολογίας διατηρούν τη σημασία τους. Οπως άλλωστε μας υπενθυμίζει στο ξεκίνημα και στο κλείσιμο του βιβλίου της, η ανθρωπολογία ίσως οφείλει να είναι σε διαρκή κρίση. Με άλλα λόγια, η συνεχής «ανησυχία» και «ανασφάλεια» της επιστήμης αυτής ίσως είναι ακριβώς εκείνες που της προσδίδουν την ικανότητα να παρακολουθεί και να ερμηνεύει τις σύνθετες, κατακερματισμένες και διαρκώς μεταβαλλόμενες σημερινές κοινωνικές πραγματικότητες.

Η Δήμητρα Γκέφου-Μαδιανού έφερε σε πέρας ένα αναμφισβήτητα σύνθετο και δύσκολο εγχείρημα. Η μόνη παρατήρηση που θα είχα να κάνω είναι ότι η γαλλική ανθρωπολογική σκέψη δεν εξετάζεται τόσο εξαντλητικά όσο εκείνη των Βρετανών και των Αμερικανών. Αυτό δεν αλλάζει το γεγονός ότι το Πολιτισμός και Εθνογραφία αποτελεί μια αναλυτική, κριτική και καλά τεκμηριωμένη συμβολή στην ελληνόγλωσση ανθρωπολογική βιβλιογραφία. Η έκδοση είναι προσεκτικά επιμελημένη, αξίζουν δε ιδιαίτερη μνεία τα παραρτήματα των όρων, της χαρτογράφησης ανθρωπολογικών και εθνογραφικών ερευνών, του ευρετηρίου κυρίων ονομάτων, εννοιών και των φυλών που αναφέρονται στον τόμο.



Ρωξάνη Καυταντζόγλου

ΤΟ ΒΗΜΑ, 19-11-2000