Το μέτρο του κόσμου

Στη χαραυγή της Γαλλικής Επανάστασης, η Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη κατέστησε τους ανθρώπους ίσους ενώπιον του νόμου. Η καθιέρωση του δεκαδικού μετρικού συστήματος, την ίδια περίοδο -διόλου τυχαία- τους κατέστησε ίσους ενώπιον της μέτρησης των πραγμάτων.
Στη Γαλλία του 1788, η μετρολογική εξουσία είναι προνόμιο των φεουδαρχών, αφόρητο για το λαό: κάθε πρίγκιπας, δούκας ή μαρκήσιος, κάθε κόμης ή υποκόμης, κάθε κάτοχος ενός μικρού κομματιού γης, θέλει να έχει το δικό του μέτρο. Από επαρχία σε επαρχία, από κεφαλοχώρι σε κεφαλοχώρι, μερικές φορές ακόμη και μέσα στην ίδια πόλη, τα μέτρα διαφέρουν. Η ανομοιογένεια αυτή στις μονάδες μέτρησης έγινε το σύμβολο της ανισότητας, της αδικίας και της αυθαίρετης φεουδαρχικής εξουσίας.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι μαθηματικοί στις ημέρες μας αναγνωρίστηκαν όχι μόνο ως ιδιοφυΐες αλλά και ως κοινωνικοί μεταρρυθμιστές της εποχής τους, ωραίοι και ακαταμάχητοι τύποι. Το τελευταίο θα το διαπιστώσουμε τον Σεπτέμβριο, οπότε αναμένεται να μας επισκεφθεί ο Ντενί Γκετζ, συγγραφέας των βιβλίων Το Θεώρημα του παπαγάλου (εκδόσεις Πόλις) και Το μέτρο του κόσμου (εκδόσεις Π. Τραυλός). Λογοτεχνία και κινηματογράφος έχουν αναδείξει τα τελευταία χρόνια τις μεγάλες κατακτήσεις των μαθηματικών. Ποια ήταν η ιστορία του π, του ελληνικού γράμματος που δηλώνει ως σήμερα τον ασύμμετρο αριθμό με άπειρα δεκαδικά στοιχεία μη περιοδικά (3,14...), που έγινε πριν από τρία χρόνια αμερικανική ταινία και άρωμα του Givenchy; Ποιο ήταν το θεώρημα του Φερμά, ποιο το θεώρημα του παπαγάλου, ποια η θεωρία των παιγνίων του Τζον Νας; Με έργα που κυκλοφόρησαν και στη χώρα μας έχει γραφεί λίγο-πολύ η ιστορία των μαθηματικών.

Τι έρχεται να προσθέσει ο Γάλλος Ντενί Γκετζ με το νέο βιβλίο του Το μέτρο του κόσμου; Κρύβεται άλλος ένας περίφημος μαθηματικός πίσω απ' αυτό; Πράγματι εδώ θα συναντήσουμε τον Κοντορσέ, ο οποίος διορίστηκε «γενικός επιθεωρητής νομισμάτων» στο Παρίσι 20 χρόνια πριν από τη Γαλλική Επανάσταση. Σε αυτόν ανετέθη να βρει «το μέτρο του κόσμου», δηλαδή ένα κοινό σύστημα μέτρησης βάρους, έκτασης και νομισματικής αξίας για όλον τον κόσμο. Το εγχείρημα εθεωρείτο ως τότε ακατόρθωτο. Οσες προσπάθειες είχαν γίνει από τους βασιλείς και τα επιτελεία τους σκόνταφταν στις αντιδράσεις των ευγενών οι οποίοι καθόριζαν οι ίδιοι τα μέτρα και τα σταθμά στην επικράτειά τους.

Ο νέος επιθεωρητής, ένας φιλόσοφος μαθηματικός, μπορούσε να επιβληθεί; «Είχε ύψος 5 πόδια, 5 δάχτυλα και 6 γραμμές, καστανά μαλλιά, μεγάλο μέτωπο, μεγάλα μάτια, μέτριο στόμα, γαμψή μύτη, στρογγυλό, γεμάτο, βλογιοκομμένο πρόσωπο, με ένα σημάδι πάνω από το δεξί μάτι, τεράστιο κεφάλι, φαρδείς ώμους, ψηλό παράστημα, που ερχόταν σε αντίθεση με τα λιγνά του πόδια. Ηταν ο Κοντορσέ, Marie Jean Antoine Nicolas de Caritat, μαρκήσιος de Condorcet». Ενας αριστοκράτης που νοιαζόταν για τον λαό και για την ισότητα των πολιτών.

Εκείνη την ιστορική στιγμή ο Κοντορσέ δεν μπόρεσε να ολοκληρώσει το έργο του. Οσο υπήρχε ο φεουδαρχικός έλεγχος των μέτρων και των σταθμών ούτε ο βασιλιάς μπορούσε να κάνει τίποτε, όχι μόνο στη Γαλλία αλλά σε κανένα βασίλειο στην Ευρώπη. Στη Ρωσία είχαν αποτύχει οι προσπάθειες επιβολής ενιαίου μέτρου από τον Ιβάν τον Τρομερό και από τον Μεγάλο Πέτρο, στην Πρωσία είχαν αποτύχει οι προσπάθειες του Φρειδερίκου Β/, παντού είχαν αποτύχει οι προσπάθειες μεταρρύθμισης μπροστά στην ισχύ των ευγενών, οι οποίοι μπορούσαν π.χ. αν μεταβάλλονταν τα μέτρα και τα σταθμά από κάποιον τρίτο να αυξήσουν τις τιμές των προϊόντων. Τι χρειαζόταν; Προφανώς η Γαλλική Επανάσταση για να τιναχθεί η φεουδαρχία στον αέρα.

Ο Γκετζ μάς μεταφέρει στα χρόνια της Γαλλικής Επανάστασης, που υπήρξε η ημερομηνία-κλειδί για την επιβολή ενιαίων μέτρων και σταθμών για όλον τον κόσμο. Ηταν η τακτική των «δύο μέτρων και δύο σταθμών» που είχε φέρει την εκμετάλλευση του λαού στο μη παρέκει. Αν δεν ήταν τόσο άδικο το σύστημα και δεν είχε οδηγήσει σε τέτοιες τερατομορφίες, μπορεί και να μην είχε γίνει η Γαλλική Επανάσταση. Δύο χρόνια μετά τη Διακήρυξη των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου και του Πολίτη πρότεινε και ο Κοντορσέ ένα νέο σύστημα μέτρων και σταθμών που θα είναι «για όλους τους ανθρώπους, για όλες τις εποχές». Τι δυσκολίες αντιμετώπισε μπροστά σε καθιερωμένα μέτρα της εποχής, όπως τη λεγόμενη οργιά του Καρλομάγνου (όπως έλεγαν, είχε το ύψος του αυτοκράτορα), αλλά και ποιοι άλλοι ήταν οι πρωταγωνιστές αυτής της μακράς περιπέτειας, ώσπου να φθάσουμε στη σημερινή εποχή, βλέπουμε στο βιβλίο του Γκετζ.

Στο βιβλίο του συναντάμε γεωγράφους, μηχανικούς, αστρονόμους, κατασκευαστές οργάνων ωρολογοποιίας, εξερευνητές, αμαξάδες, στρατιώτες, εταίρες, πλύστρες και μαγείρισσες, ολόκληρες κοινωνίες των ευρωπαϊκών χωρών όπου το μείζον αίτημα ήταν να ψηφιστεί ένα διάταγμα που να ορίζει την κλίμακα των υποδιαιρέσεων για τα σταθμά και για τα άλλα μέτρα και τα νομίσματα. Το θέμα δεν ήταν μόνο επιστημονικό αλλά και πολιτικό (κάπως σαν την υπόθεση του ευρώ σήμερα).

Ο ίδιος ο Κοντορσέ, παρών καθημερινά σε ένα μικρό θεωρείο της αίθουσας του Ιππευτηρίου, παρακολουθούσε προσεκτικά τις συνεδριάσεις της Συνέλευσης. Το βράδυ συνέτασσε ευσυνείδητα το άρθρο του, για να διαβάσει όλος ο κόσμος την επομένη στις εφημερίδες πώς προχωρούν τα πράγματα.

Ακόμη και σήμερα το μόνο αποδεκτό και αδιαμφισβήτητο μέτρο είναι αυτό που ορίζεται βάσει της ταχύτητας του φωτός. Ο Γκετζ φθάνει ως τη σύγχρονη εποχή με τα ηλεκτρονικά όργανα και τις τελευταίες ρυθμίσεις. Το μέτρο ανακηρύχθηκε επίσημη μονάδα μέτρησης στις 4 Νοεμβρίου 1800, αλλά ένα χρόνο αργότερα το παλαιό μίλι πήρε τη θέση και την αξία του τέως νέου χιλιόμετρου, όπως επίσης η λεύγα του μυριάμετρου. Ενδιαμέσως είχαν διεξαχθεί διεθνείς επιχειρήσεις γιγαντιαίες, όπως αυτή για τη μέτρηση της Μεσημβρίας.

Εμείς παρακολουθούμε τα γεγονότα και τις φιλονικίες από την οπτική γωνία του λαού που ζει καθημερινά τα αποτελέσματα. Ο Ντενί Γκετζ έγραψε ένα βιβλίο για κοινωνιολογικά φαινόμενα που έχουν μαθηματική βάση. Ανταποκρίθηκε σε «λαϊκά παράπονα» της κάθε εποχής.

«Είναι ευχαρίστηση» γράφει στο τέλος «για τον πατέρα μιας οικογένειας να μπορεί να σκεφτεί: "Το χωράφι που τρέφει τα παιδιά μου συνιστά ένα συγκεκριμένο μερίδιο της Γης. Κατ' αυτή την αναλογία, λοιπόν, είμαι συν-ιδιοκτήτης του κόσμου"». Ο Γκετζ φαίνεται να πιστεύει ότι τα μαθηματικά είναι η αρχή όλων των επιστημών. Αλλωστε και ο ίδιος μαθηματικός είναι.



ΜΑΙΡΗ ΠΑΠΑΓΙΑΝΝΙΔΟΥ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 21-04-2002