Η παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή

Όλη η κοινωνική αλληλεπίδραση φαίνεται να διέπεται από μια θεμελιώδη διαλεκτική ... Εκτελώντας ρόλους, οι άνθρωποι φροντίζουν να διατηρήσουν την εντύπωση ότι ανταποκρίνονται στα πολλαπλά πρότυπα σύμφωνα με τα οποία κρίνονται οι ίδιοι και τα προϊόντα τους. . . Όμως, υπό την ιδιότητα του εκτελεστή, τα άτομα δεν ασχολούνται με το ηθικό ζήτημα της πραγμάτωσης αυτών των προτύπων, αλλά με το ηθικά αδιάφορο ζήτημα της μεθόδευσης μιας πειστικής εντύπωσης ότι τα πρότυπα αυτά όντως πραγματώνονται. Η δραστηριότητα μας λοιπόν αφορά συνήθως ηθικά ζητήματα, αλλά ως εκτελεστές τούτα δεν μας αφορούν από ηθική άποψη. Ως εκτελεστές είμαστε έμποροι ηθικής. Περνάμε τη μέρα μας σε ιδιαίτερη επαφή με τα αγαθά που εκθέτουμε και ο νους μας κατακλύζεται από τους ιδιαίτερους τρόπους με τους οποίους τα καταλαβαίνουμε. Μπορεί όμως κάλλιστα, όσο περισσότερη προσοχή δίνουμε σε τούτα τα αγαθά, τόσο πιο απομακρυσμένοι να νιώθουμε απ' αυτά και απ' όσους είναι αρκετά εύπιστοι ώστε να τα αγοράζουν. Για να χρησιμοποιήσω μια άλλη μεταφορά, η ίδια η, επωφελής άλλωστε, υποχρέωση να εμφανίζεται κανείς πάντα υπό το σταθερό φως της ηθικής, να συνιστά δηλαδή έναν κοινωνικοποιημένο χαρακτήρα, τον αναγκάζει να είναι το είδος του ανθρώπου που έχει ασκηθεί στους τρόπους της θεατρικής σκηνής. (Erving Goffman)

Ο Γκόφμανν προσφέρει μια αποκαλυπτική ανατομία της κοινωνικής ζωής με όρους θεατρικού δρώμενου, ξεκινώντας από την ιδέα ότι, στις καθημερινές συναναστροφές, κάθε άνθρωπος παρουσιάζει τον εαυτό του στους άλλους, και προσπαθεί να ελέγξει την εντύπωση που σχηματίζουν γι' αυτόν, με τον τρόπο που ένας ηθοποιός παρουσιάζει ένα χαρακτήρα στο κοινό. Κοινωνιολογία, ανθρωπολογία, ψυχολογία αλλά και θεατρολογία, και μαζί κριτική απόσταση, διαπεραστική ματιά και καυστικό χιούμορ, συγκλίνουν έτσι σ' ένα βιβλίο που έμελλε να αναγνωριστεί ως ένα από τα κορυφαία έργα των κοινωνικών επιστημών του 20ού αιώνα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Οι (θεατρικές) μεταφορές δεν είναι απλώς σχήματα λόγου που στηρίζονται στην αφαίρεση ή στην ομωνυμία, αλλά αναγκαία ενεργήματα της γλωσσικά εκφραζόμενης συνείδησης που οργανώνει και νοηματοδοτεί την εμπειρία. Υπό την έννοια αυτήν, η «Παρουσίαση του εαυτού στην καθημερινή ζωή» του Erving Goffman είναι ένα εκτενές μεταφορικό εγχείρημα διείσδυσης στην καθημερινή συναναστροφή, με σχέσεις και όρους που δανείζεται από τον κόσμο του θεάτρου (παράσταση, performers και παρατηρητές, προσκήνιο και παρασκήνιο, ρόλοι και αποκλίνοντες ρόλοι, δραματική πραγμάτωση και σκηνικό κ.ά.).

Βεβαίως, η σκέψη του Goffman περί θεατρικής δομής των ανθρώπινων συναντήσεων δεν αποτελεί μοναχικό παράδειγμα στην κοινωνιολογική σκηνή: πρέπει να κατανοηθεί στην προέκταση των εργασιών του G.H. Mead για την κοινωνική συμπεριφορά, του C.H. Cooley για την κοινωνική οργάνωση, αλλά και σε συνάφεια με τις θεωρίες του Ρ. Berger και του Th. Luckmann για την κοινωνιολογία της γνώσης, του G. Gurvitch, του U. Rapp κ.ά. Στην «Παρουσίαση του εαυτού...» όμως βρίσκουμε την πρώτη συστηματική εργασία πάνω στο θέμα αυτό, με στοιχεία από επιτόπιες έρευνες και μεθοδική αξιοποίηση των νέων αναλυτικών εργαλείων. Το κείμενο είναι διάστικτο από αναφορές σε (ακόμα και αδημοσίευτες τότε) μεταπτυχιακές εργασίες μελετητών στο Τμήμα Κοινωνιολογίας του Πανεπιστημίου του Σικάγου, γεγονός που δείχνει τον πρωτοποριακό χαρακτήρα των θεμάτων του βιβλίου, μεσούσης της δεκαετίας του '50.

Ο Goffman ερωτοτροπεί με τη θεατρική μεταφορά συνεχώς, αλλά και προφυλάσσεται από τη γενικότητά της: «Δεν είναι βέβαια όλος ο κόσμος μια σκηνή, είναι όμως δύσκολο να πούμε συγκεκριμένα για ποιους κρίσιμους λόγους δεν είναι» (σελ. 126). Από την άλλη μεριά, μας διαβεβαιώνει ότι η εργασία του «δεν ασχολείται με πτυχές του θεάτρου που εμφιλοχωρούν στην καθημερινή ζωή», αλλά με τη δομή των κοινωνικών συναντήσεων, όταν οι άνθρωποι βρίσκονται σε μία πρόσωπο με πρόσωπο αλληλεπίδραση (face to face interaction), αποβλέποντας στο να διατηρήσουν έναν μοναδικό ορισμό της κατάστασης που βιώνουν (σσ. 312-313). Ομως η δομή των κοινωνικών συναντήσεων απέχει μόλις ένα βήμα από τη δομή του θεατρικού παιχνιδιού.

Οι δύο κόσμοι, ο «πραγματικός» και ο θεατρικός, προβάλλονται κυρίως μέσω των ομοιοτήτων και των αναλογιών τους χάρη στις δύο κεντρικές μεταφορές του ρόλου, που «ενσαρκώνει» ένας ηθοποιός-performer, και των θεατών. Οι χώροι που επιλέγονται για να ελεγχθεί η δραστικότητα των ρόλων είναι ποικίλοι, καθώς μεταφέρουν εικόνες από διαφορετικά κοινωνικά συμφραζόμενα: εμπορικά καταστήματα, εστιατόρια, ξενοδοχεία, γραφεία εργασίας, ψυχιατρικές κλινικές κ.ο.κ., ένα πραγματικό καλειδοσκόπιο συναντήσεων, σχέσεων και παραστατικών εγχειρημάτων, που εκτυλίσσονται τόσο σε παρασκηνιακές όσο και σε προσκηνιακές περιοχές. Αυτό που καταδεικνύει η μικροκοινωνιολογική σκοπιά του συγγραφέα είναι ότι μια οποιαδήποτε κοινωνική κατάσταση μπορεί να χαρτογραφηθεί ως θεατρική, εάν «πλαισιωθεί» ως τέτοια, δηλαδή εάν εντοπιστεί με έναν συγκεκριμένο τρόπο, σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, έτσι ώστε να διαφοροποιηθεί από τον υπόλοιπο πραγματικό κόσμο και να προβληθούν οι επιμέρους ρόλοι που αναλαμβάνουν όσοι συμμετέχουν σε αυτήν, καθώς και τα «σενάρια» που δραματοποιούν.

Η επιμονή του Goffman στην προσεκτική ανάλυση των δυνατών ρόλων που το άτομο ή μια ομάδα ατόμων καλείται να ενσαρκώσει μέσα σε μια κατάσταση αλληλεπίδρασης, είναι χαρακτηριστική και της σημασίας που αποδίδει τόσο στις μεταδιδόμενες όσο και στις αναδιδόμενες εντυπώσεις, τις οποίες προωθούν τα άτομα στον περίγυρό τους. Καθόλου λοιπόν δεν εκπλήσσει το γεγονός ότι συγκροτείται μια ολόκληρη τυπολογία προσώπων, ανάλογα με το είδος της συμπεριφοράς, της διάδρασής τους στο πλαίσιο της ομάδας και των ανακόλουθων ως προς την ομαλή συνάντηση ρόλων που επωμίζονται: πληροφοριοδότης και αβανταδόρος, τα «καρφιά», οι σπιούνοι και οι μεσάζοντες, ο ειδικός των υπηρεσιών, το μη-πρόσωπο (αντίστοιχο με τα υπηρετικά πρόσωπα της δραματουργίας), ο εκπαιδευτής ειδικός, ο έμπιστος, ο συνάδελφος, ο αποστάτης και ο παρατρεχάμενος. Το ρεπερτόριο των ρόλων συμπτύσσεται ή αναπτύσσεται ανάλογα με τις προληπτικές, τις διορθωτικές, τις αμυντικές ή τις προστατευτικές πρακτικές που εφαρμόζουν κάθε φορά οι ερμηνευτές και τα ακροατήριά τους.

Η «Παρουσίαση του εαυτού...» ήταν και παραμένει ένα πολύ ερεθιστικό βιβλίο, που προκαλεί πλήθος συζητήσεων και αναζητήσεων. Ως εκ τούτου, δεν απέφυγε και τις κριτικές, σε ό,τι αφορά κυρίως την ταύτιση της θεατρικής με την καθημερινή ζωή (Bruce Wilshire), την αντικειμενική ύπαρξη των ρόλων (Judith Butler), την απουσία ψυχολογικού βάθους της κοινωνικής συναναστροφής (Christopher Lash) ή τις συγκλίνουσες και εξισορροπητικές τάσεις στις κοινωνικές σχέσεις που προβάλλει ο Goffman, παραμελώντας έτσι τις δυνάμεις της αταξίας, της αποδιοργάνωσης και της αλλαγής (Richard Sennett), και προωθώντας σε μικροκλίμακες μια λειτουργιστική θεώρηση του κοινωνικού βίου. Πράγματι, όλο το βιβλίο εστιάζει στη διατήρηση ενός κοινού ορισμού της κατάστασης, όπου συμμετέχουν τα άτομα, στη διατήρηση δηλαδή κοινών αξιών, πεποιθήσεων και κριτηρίων συμπεριφοράς, ώστε, σε περίπτωση απόκλισης ή κρίσης, να ξεκινούν αμέσως προσπάθειες μεσολάβησης και αποκατάστασης. Αυτό όμως σημαίνει ότι ο Goffman κινείται από μια προειλημμένη ανθρωπολογική θέση, κατά την οποία οι άνθρωποι επιδιώκουν πάντα να εγκαθιδρύσουν μια κατάσταση ισορροπίας παρά εκκρεμότητας;

Το παραπάνω ερώτημα μάλλον γενικεύει κάτι που ο Αμερικανός κοινωνιολόγος διατηρεί σε συγκεκριμένα πλαίσια, τόσο στην «Παρουσίαση του εαυτού...» όσο και σε μεταγενέστερα έργα του, στις «Συναντήσεις» (1961, «Αλεξάνδρεια», 1996), στο «Στίγμα» (1963, «Αλεξάνδρεια», 2001), στο «Interaction Ritual» (1967), στις «Relations in Public» (1971) ή στη «Frame Analysis» (1974). Δεν στοχεύει στο να συγκροτήσει μια γενικευτική θεωρία των κοινωνικών σχέσεων, αλλά να καταστήσει τις λεπτομέρειες της αλληλεπίδρασης αντικείμενο της επιστημονικής σκέψης, γι' αυτό και τα συμπεράσματά του δεν ανάγονται σε ένα καθολικό επίπεδο. Είναι μάλλον προσεγγίσεις και περιγραφές επιμέρους σχέσεων στο επίπεδο των εστιασμένων συναντήσεων. Στις αναλύσεις του αυτές, τις φορμαλιστικές έστω, μπορεί να χάνεται η αίσθηση της μεγάλης υπαρξιακής έντασης, που ενδεχομένως βιώνουν τα υποκείμενα ενώπιον των άλλων, το αντίτιμο όμως που κερδίζουμε δεν είναι αμελητέο: α) μια γοητευτική περιήγηση στους εμπειρικούς χώρους της ατομικής και ομαδικής δράσης, β) μια μαθητεία του υποκειμένου στα σύνθετα σενάρια κοινωνικής συμπεριφοράς των ομάδων και των συναντήσεών τους, γ) μια οικειοποίηση των τυποποιημένων δράσεων, που επιτρέπει μια ευχερέστερη αντιμετώπιση του καθημερινού συγχρωτισμού και του συχνά επίπονου ανταγωνισμού και δ) μια ευκαιρία διάνοιξης της ελληνικής θεατρολογικής σκέψης στα πρωτόγνωρα γι' αυτήν πεδία των κοινωνικών συναντήσεων.



ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/10/2007