Εννοιολογική τέχνη

Τί είναι τέχνη; Ένα μοναδικό, εμπορεύσιμο είδος πολυτελείας; Ίσως μια έννοια που δε μετουσιώνεται ποτέ σε ύλη; Ή μια ιδέα για ένα έργο που επαναλαμβάνεται συνέχεια; Η εννοιολογική τέχνη εγείρει τέτοια ερωτήματα. Όπως φαίνεται και στις φωτογραφίες αυτού του βιβλίου, αναπτύσσεται με διάφορα μέσα: με φωτογραφίες, βίντεο, αφίσες, χάρτες, σχέδια, ενώ χρησιμοποιεί ιδιαίτερα και την ίδια τη γλώσσα.






ΚΡΙΤΙΚΗ



«Ζωγραφική είναι να δίνεις αισθητική αξία σε λουλούδια, γυναίκες, στον ερωτισμό, στο καθημερινό περιβάλλον, στην τέχνη, στον ντανταϊσμό, στην ψυχανάλυση και στον πόλεμο του Βιετνάμ. Δεν είμαστε ζωγράφοι».


Αυτή την επιγραφή κρέμασαν το 1967 στο Σαλόνι Νέων Ζωγράφων του Παρισιού οι Μπιρέν, Μοσέ, Παρμεντιέ και Τορόνι, αφού πρώτα απομάκρυναν τους εννοιολογικούς μονόχρωμους πίνακές τους. Ταυτόχρονα τα μεγάφωνα έλεγαν στη διαπασών: «Ο Μπιρέν, ο Μοσέ, ο Παρμαντιέ και ο Τορόνι σας συμβουλεύουν να γίνετε έξυπνος». Πού είναι εδώ η τέχνη; Στα κείμενα, τη διαμαρτυρία, τη σκέτη πλάκα ή στους πίνακες με τις ισομεγέθεις λωρίδες και τις ομοιόμορφες κουκκίδες; Ο Μάης του '68 ήταν ante portras, για ν' αμφισβητήσει ακόμη περισσότερο κατεστημένες αντιλήψεις σ' Ευρώπη και Αμερική, καθιστώντας δημοφιλέστατο το κίνημα Fluxus και πάπα της εννοιολογικής τέχνης και των δράσεων στη Γερμανία τον Γιόζεφ Μπόις (1921-1986). Οι εξεγερμένοι καλλιτέχνες δέχονταν και εξ ιδίων τα βέλη. Ο πολύς Μαρσέλ Ντισάν, ο πρωταγωνιστής του Νταντά και ο βασικός κατήγορος της ζωγραφικής τού αμφιβληστροειδούς ή της τέχνης που δημιουργεί «αριστουργήματα» για τους επιδειξιομανείς νεόπλουτους ή τους βαριεστημένους αστούς, δήλωσε όταν είδε το παραπάνω χάπενιγκ του Μπιρέν και της παρέας του: «Τι βαρεμάρα! Θα μπορούσαν να το κάνουν καλύτερα!». Οπως ο Γιάννης Κουνέλλης (1936), για παράδειγμα, ο οποίος το 1969 στην γκαλερία ντελ Ατικο της Ρώμης εξέθεσε 12 άλογα ερευνώντας τα όρια της arte povera και εκείνης της τέχνης που συγκροτείται από έννοιες και την αναψηλάφηση της λειτουργίας τόσο της γλώσσας όσο και της συνείδησης με τους τρόπους του Βίτγκενσταϊν, καταθέτοντας συγχρόνως τον προσωπικό του, ποιητικό όσο και αναρχικό κώδικα. Σκεφθείτε λίγο: Αλογο = ιπποσύνη = ελεύθερος καλπασμός = επανάσταση = προβιομηχανική εποχή = διαφορετικές συνθήκες αγροτικής παραγωγής = διαφορετική σχέση με τη φύση = βίος χωρίς μηχανές παραγωγής. Απ' την άλλη, πού είναι το έργο; Βρισκόμαστε σε γκαλερί κι όχι σε τσίρκο. Τι κάνουμε ως θεατές; Γελάμε, θυμώνουμε, βαριόμαστε ή και τα τρία; Πότε ο χώρος καθίσταται φυσικός ή νομιμοποιημένος και πότε ανοίκειος; Εντοπίζεται κάποια δομή σ' όλα αυτά, και ποια; Είναι δυνατόν να μην υπάρχει έστω και η υποτυπώδης δομή στην οποιαδήποτε ανθρώπινη ενέργεια; Πόσο ά-λογο μπορεί να είναι ένα γλωσσοκεντρικό παίγνιο με άλογα; Ο Γκιούλιβερ μετά τους Λιλιπούτειους επισκέφτηκε τη χώρα των Αλόγων, απαυδισμένος απ' την κοινωνία των ανθρώπων, ενώ ο ίππος ως θέμα δεσπόζει στη ζωγραφική του Μπαρόκ, σε βαθμό ώστε να πρωταγωνιστεί αυτός στον περίφημο πίνακα του Καραβάτζιο «Η μεταστροφή του Παύλου» και όχι ο γκρεμισμένος από την πλάτη του Σαούλ (Σάντα Μαρία Ντελ Πόπολο, Ρώμη). Υπογραμμίζει ο Γκόντφρεϊ: Στην ελιτίστικη γλώσσα της φιλοσοφίας η τέχνη αντιπαραβάλλει τη λαϊκή γλώσσα των αισθήσεων (σελ. 179).


Η εννοιολογική τέχνη λοιπόν, ασχέτως της προϊστορίας της στις δράσεις των φουτουριστών ή του Μαγιακόφσκι, διεκδικεί το διαλεκτικό της χαρακτήρα απέναντι στο συμβατικό κοινωνικό ή πολιτικό πλαίσιο που διαμορφώνουν οι μεταπολεμικές εξελίξεις. Στην Biennale Βενετίας τον Ιούνιο του 1968 διαδήλωναν νεολαίοι με πανό που έγραφαν «1964, Pop Art, 1968 Police Art». Από τους 23 συμμετέχοντες καλλιτέχνες στο ιταλικό περίπτερο απέσυραν οι 20 τα έργα τους. Οι σύντροφοί τους στο Παρίσι απαντούσαν: «L' intox vient a Domicile, Η προπαγάνδα βρίσκεται σπίτι σου» εννοώντας την εσωτερική αποικιοκρατία της τηλεόρασης που χειραγωγούσε τον πληθυσμό μέσα από μια ψεύτικη εικόνα του κόσμου (σελ. 192).


Το 1971 ο Μπαλτεσάρι και φοιτητές γέμισαν έναν εκθεσιακό χώρο με τη φράση «Ι will not make any more boring art («Δεν θα ξανακάνω βαρετή τέχνη»). Δεν σας θυμίζει τη δυσοίωνη φράση «All work and not play makes Jack a dull boy», που έγραφε ο Τζακ Νίκολσον στη «Λάμψη» του Κιούμπρικ;


Με λίγα λόγια, η εννοιολογική τέχνη επιχειρηματολογεί περισσότερο υπέρ της ιδέας που δημιουργεί το έργο και λιγότερο υπέρ της υλικής του πραγμάτωσης· υπέρ της γλώσσας και της δράσης και εναντίον της αγοράς και των αισθητικών εμμονών της, που πάντως κοστίζουν πανάκριβα. Πρόκειται για ένα βιβλίο που αναφέρεται στην κοσμογονία που άλλαξε την εικαστική σκηνή από τον Καναδά ώς την Ιαπωνία στα τέλη του '60 και που η γοητεία της λειτουργεί ακόμη αμείωτη. Θα 'λεγα πως στις σελίδες του παρουσιάζεται ανάγλυφα εκείνη η τέχνη που ξεκινά από το σημείο που τελειώνει η δική σας άποψη για την τέχνη. Μη το χάσετε! Θα μάθετε, θα σοκαριστείτε, θα διασκεδάσετε, θα προβληματιστείτε.



ΜΑΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/05/2006