Ο θίασος των Αθηναίων

Το έτος 326 μ.Χ. μαίνονται στη Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία οι θρησκευτικές και αισθητικές συγκρούσεις μεταξύ των Χριστιανών και των Ελλήνων (ειδωλολατρών).
Ο θιασάρχης Θέσπις συγκεντρώνει στην Αθήνα ηθοποιούς με το σκοπό να αναβιώσει την τραγωδία, οι παραστάσεις της οποίας είχαν από μακρού διακοπεί. Ήδη τα ένδοξα θέατρα της Ελλάδος χρησιμοποιούνται πλέον για θηριομαχίες και μιμικές παραστάσεις. Η προσπάθεια όμως αυτή του θιασάρχη εμπλέκεται στις θρησκευτικές και πολιτικές συγκρούσεις της εποχής...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Δύο μυθιστορήματα με σύγχρονη υπόθεση συχνά συμπίπτουν στα επιμέρους, καμιά φορά και στο θέμα, ιδίως όταν γράφονται από ομήλικους συγγραφείς. Πολύ πιο απροσδόκητη φαίνεται η συνάντηση του Β. Γκουρογιάννη και του Τ. Θεοδωρόπουλου κατά τη συγγραφή των πρόσφατων μυθιστορημάτων τους. Εκ πρώτης όψεως, τα δύο μυθιστορήματα πόρρω απέχουν. «Η δύναμη του σκοτεινού θεού» του Τ. Θεοδωρόπουλου είναι ένα σύγχρονο μυθιστόρημα, ενώ «Ο θίασος των Αθηναίων» του Β. Γκουρογιάννη ιστορικό, αφού διαδραματίζεται το 326 μ.Χ., ακριβώς ένα χρόνο μετά την Πρώτη Οικουμενική Σύνοδο της Νίκαιας.

Και όμως, οι δύο συγγραφείς συναντιούνται στον τόπο της αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Μια συνάντηση που εν μέρει είχε προετοιμαστεί από τα θεατρικά έργα που έγραψαν ακριβώς πριν από τα μυθιστορήματα. Και τα δύο μυθιστορήματα πλέκονται γύρω από ένα θίασο και παρακολουθούν τις προετοιμασίες για το ανέβασμα μιας αρχαίας τραγωδίας. Και τα δύο μυθιστορήματα πλάθουν κυρίως έναν ήρωα, τον εμπνευστή και σκηνοθέτη της παράστασης. Και οι δύο αυτοί ήρωες είναι ηλικιωμένοι Αθηναίοι. Αν προβάλλουν ως δύο εντελώς διαφορετικά πρόσωπα, αυτό οφείλεται στους αιώνες που τους χωρίζουν. Στις ημέρες μας, ένας επιτυχημένος θεατρικός σκηνοθέτης ανήκει στην εκλεκτή ομάδα των διανοουμένων, ενώ τον 4ο μ.Χ. αιώνα, με την παρακμή του αρχαίου ελληνικού θεάτρου, δεν υπήρχε κανείς να αναλάβει τον ρόλο του σκηνοθέτη, ούτε ποιητής ούτε δάσκαλος της θεατρικής τέχνης, ακόμη και οι υποκριτές είχαν εκλείψει, απέμεναν μόνο οι μίμοι από την τάξη των δούλων, στην καλύτερη περίπτωση, των απελεύθερων.

Αν όμως διαγράψουμε τους αναμεταξύ τους αιώνες, το καθοριστικό είναι ότι και οι δύο ζουν σε εποχές τρυφηλότητας και παρακμής. Ο ένας πασχίζει, στους χρόνους του Κωνσταντίνου του Μεγάλου, με τον χριστιανισμό σε συνεχή εξάπλωση, να αναστήσει την αρχαία τραγωδία και ως προπύργιο των Εθνικών. Ενώ ο άλλος, ο σύγχρονός μας, επιμένει να την ανανεώσει σαν αναγκαίο στοχασμό πάνω στην απειλούμενη ελευθερία του ατόμου. Και οι δύο αρνούνται τα κλασικά ανεβάσματα και αναζητούν ρηξικέλευθες λύσεις.

Προφανώς και τους δύο συγγραφείς τους εμπνέει το τέλος του 20ού αιώνα, μια περίοδος φορτισμένη με εθνικές, θρησκευτικές και πολιτισμικές αντιπαραθέσεις, γι' αυτό και επιλέγουν τραγωδίες με αντίστοιχη προβληματική που αναφέρονται σε μεταβατικές εποχές. Οι ήρωές του συνομιλούν κατ' όναρ με τους τραγικούς ποιητές· ο ένας ονειρεύεται τον Ευριπίδη και ο άλλος τον Αισχύλο. Ο Τ. Θεοδωρόπουλος προτιμά την τελευταία σωζόμενη τραγωδία, τις «Βάκχες» του Ευριπίδη, ενώ ο Β. Γκουρογιάννης ανατρέχει στον Αισχύλο και σε μία από τις απολεσθείσες τραγωδίες του, τον «Προμηθέα Λυόμενο». Για το ανέβασμα όμως, προστρέχει και στην αρχαιότερη σωζόμενη, τους «Πέρσες». Από μια άποψη, στους «Πέρσες» και τις «Βάκχες» αποτυπώνονται οι δύο όψεις της Ανατολής· η άλλοτε ένδοξη Ασία νικημένη στους «Πέρσες», ωστόσο, εσαεί ελλοχεύουσα κινδύνους στις «Βάκχες».

Θέσπι αποκαλούν τον ήρωα στο μυθιστόρημα του Β. Γκουρογιάννη, αν και το πραγματικό όνομά του είναι άλλο. Δικαιολογημένο το παρωνύμιο, αφού εννέα αιώνες μετά τον θεμελιωτή της δραματικής ποίησης ακολουθεί το παράδειγμά του και δημιουργεί έναν θίασο Αθηναίων. Αν και όχι ακριβώς, ο θίασός του δεν είναι ένα άρμα Θέσπιδος, ούτε μοιάζει με τον «Θίασο» του Θ. Αγγελόπουλου. Δεν περιοδεύει αλλά ταξιδεύει από την Αθήνα στη Νικόπολη παρά το Ακτιον, για να παίξει στο θέατρο της πόλης. Τελικά όμως ο θίασος πορεύεται «από Νικοπολέως εις Δωδώνην».

Ομφαλός στα μυθιστορήματα του Ηπειρώτη Β. Γκουρογιάννη η γενέθλιος γη. Ο Θέσπις του πρόσφατου μυθιστορήματος, όπως και ο Τσάμης, ήρωας στο παλαιότερο, «Το ασημόχαρτο ανθίζει», φτάνουν ως το Μαντείο της Δωδώνης. Αλλωστε ένας τόπος όπως η Νικόπολη την εποχή που η Αυτοκρατορία μετακόμιζε από τη Ρώμη στον Βόσπορο, λίγο πριν από τον οριστικό διχασμό, προσφέρεται. Και γιατί, πάντα, μία θολή ιστορική περίοδος δίνει μεγαλύτερη άνεση για μυθοπλασία.

Πιστός ο συγγραφέας, σύμφωνα τουλάχιστον με τις δικές μας γνώσεις, στις ιστορικές μαρτυρίες, ξανοίγεται σε ένα ταξίδι με αλεξανδρινό καράβι από το Λέχαιο Κορινθίας στο Ακτιο, το οποίο και καλύπτει τις πρώτες εκατό σελίδες του βιβλίου. Στη συνέχεια, παρακολουθεί εκ του σύνεγγυς την καθημερινή ζωή στη Νικόπολη· στα πανδοχεία και τις επαύλεις, προπάντων στα δημόσια λουτρά. Οκτώ κεφάλαια με πλάγια γράμματα, σχεδόν το ένα τέταρτο του βιβλίου, καταλαμβάνουν οι διάλογοι σε αυτόν τον κατ' εξοχήν τόπο συνάντησης. Λόγω εποχής, οι λουτρικές συζητήσεις περιστρέφονται γύρω από την αντίθεση Χριστιανών και Εθνικών. Μόνον που αυτά τα κεφάλαια του μυθιστορήματος φαίνεται να απηχούν την εκ των υστέρων κριτική της Δύσης για τις αδυναμίες του Βυζαντίου στις τέχνες και τον στοχασμό. Επίσης, μάλλον εκφράζουν μια σημερινή οπτική για τον χριστιανισμό ως δύναμη εξουσίας και ωφελιμισμού.

Ο Β. Γκουρογιάννης πρωτοπαρουσιάστηκε, το 1985, ως ποιητής. Και ο ποιητής εξακολουθεί να φανερώνεται στις περιγραφές και την εικονοπλασία και στα τέσσερα βιβλία πεζογραφίας που ακολούθησαν τις δύο αρχικές ποιητικές συλλογές. Ωστόσο, στο πρόσφατο μυθιστόρημα το ποιητικό υλικό περιορίζεται σημαντικά. Κατά τη γνώμη μας, αυτή η εναπομείνασα ποιητική πνοή αποβαίνει ευεργετική για το μυθιστόρημα.

Αν και το σκηνικό στο μυθιστόρημα αναφέρεται στον 4ο μ.Χ. αιώνα, η γλώσσα της αφήγησης είναι σύγχρονη. Και μάλιστα η κάπως εξεζητημένη και πλούσια σε εξελληνισμένες λέξεις γλώσσα ενός διανοούμενου· μία ακόμη σύμπτωση με το μυθιστόρημα του Τ. Θεοδωρόπουλου. Ο Β. Γκουρογιάννης, όπως και στο προηγούμενο βιβλίο του, το θεατρόμορφο «Μήδεια», παραλληλίζει την παλαιότερη εποχή με τη σύγχρονη, για να εκφράσει μια μάλλον οικουμενική προβληματική. Γι' αυτό και με τόση έμφαση επιμένει ότι και τότε κυβερνούσαν οι «καραβανάδες». Μια στρατιωτική γραφειοκρατία που διέθετε ένα τέλειο σύστημα πληροφοριών, με ισχυρές τράπεζες, λογοκρισία στα θεάματα, ακόμη και με τη μόδα της εφημεριδογραφίας. Εκτεταμένη μεταφορά που διακωμωδεί, μέσα από το ιστορικό πλαίσιο, σημερινές καταστάσεις.

Πλην του Θέσπι, το μυθιστόρημα δεν δημιουργεί άλλους ήρωες. Ο πολυμελής θίασος λειτουργεί μάλλον σαν τον χορό αρχαίου δράματος, δίπλα στον άλλο χορό των ρωμαίων στρατιωτών. Μοναδικές ευχάριστες ασχολίες τα ζάρια και η ανάγνωση ελληνιστικών μυθιστορημάτων. Ο συγγραφέας σατιρίζει τον τάχατες ψυχοφθόρο ρόλο των μπεστ σέλερ και σε εκείνη τη μακρινή εποχή. Οι μυθιστορίες του Χαρίτωνα και του Ηλιόδωρου μιλάνε στις καρδιές πολύ περισσότερο από τους τραγικούς ποιητές, όπως άλλωστε συμβαίνει και με τα σημερινά μπεστ σέλερ.

Στο μυθιστόρημα, ο Θέσπις ζητά να γεφυρώσει τον μύθο του Προμηθέα με την παράδοση του Ιησού, γι' αυτό και δεν δένεται στο βράχο αλλά καρφώνεται σε σταυρό. Ο Β. Γκουρογιάννης αντλεί έμπνευση από παλαιότερους συγγραφείς. Τον περασμένο αιώνα ο γάλλος ποιητής Λουί Μενάρ, γνωστός σε μας από τις «Ονειροπολήσεις μυστικοπαθούς ειδωλολάτρου», συνέθεσε έναν «Προμηθέα Λυόμενο» που απολήγει στον χριστιανισμό. Ενα άλλο παράδειγμα, αν και κάπως διαφορετικό, μας δίνει ο Γεώργιος Τερτσέτης στο μακροσκελές ποίημά του «Οι γάμοι του Μεγάλου Αλεξάνδρου», στο οποίο ο Αλέξανδρος πεθαίνει χριστιανός.

Στο μυθιστόρημα ενσωματώνονται αποσπάσματα από τον «Προμηθέα Λυόμενο», όμως μάλλον δεν πρόκειται για αισχυλικά σωζόμενα. Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει απόπειρες για τη σύνθεση ενός αισχύλειου έργου από τα σπαράγματα, με γνωστότερη την «Ψυχοστασία» του Σπ. Ευαγγελάτου, καλοκαίρι 1979. Το πιθανότερο είναι ο συγγραφέας να προτείνει, όπως και στη «Μήδεια», ένα παλίμψηστο, στηριζόμενος εν μέρει και σε αυτά τα θεατρικά κείμενα.

Ισως το τολμηρότερο σημείο της μυθοπλασίας να είναι η σύλληψη του κεντρικού ήρωα. Ο Θέσπις στο μυθιστόρημα είναι ένας απελεύθερος, κοινωνικά περιφρονημένος· κίναιδο και πορνοβοσκό τον αποκαλεί χλευαστικά ο περίγυρός του. Ενα παρόμοιο πρόσωπο προβάλλει περισσότερο ως παρωδία του φωτισμένου που θα ενώσει τις παραδόσεις Προμηθέα και Ιησού. Σε κάθε περίπτωση, ο Β. Γκουρογιάννης προσθέτει στη σοδειά νεότροπων ιστορικών μυθιστορημάτων της τελευταίας εικοσαετίας ένα, ίσως το τελευταίο, αξιόλογο δείγμα του λήγοντος αιώνα.

Μάρη Θεοδοσοπούλου, ΤΟ ΒΗΜΑ, 30-05-1999