Αρχαιολογία της Μεγάλης Ελλάδας

Σ' αυτό το βιβλίο εξετάζεται ιδιαίτερα ο κόσμος της αποικιακής πόλης, το ιστορικό φαινόμενο ευρύτερης σημασίας που εισήγαγε ο αποικισμός, οι πρώτοι οικισμοί, η ορθολογική οργάνωση των αγροτικών χωρών, η ανάπτυξη από τις πρώτες μορφές του πολεοδομικού σχεδιασμού και η ολοένα πιο επιβλητικές αρχιτεκτονικές δημιουργίες, η εισαγωγή, τέλος, νέων μορφών αστικής ζωής.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Ένα μεγάλο κενό στην ελληνική και ελληνόγλωσση βιβλιογραφία για τη Μεγάλη Ελλάδα έρχεται να καλύψει η μετάφραση στα ελληνικά του βιβλίου ενός συγγραφέα που «ονομάζεται Greco / Έλληνας, γεννήθηκε σε μια λακωνική αποικία, τον Τάραντα, εργάζεται στο Πανεπιστήμιο μιας χαλκιδικής αποικίας, της Νεάπολης, και εδώ και τριάντα περίπου χρόνια διενεργεί έρευνες σε δύο περίφημες αχαϊκές αποικίες, την Ποσειδωνία-Paestum και τη Σύβαρη, και σε άλλες ελληνικές ή εξελληνισμένες θέσεις ή σε θέσεις των αυτοχθόνων στη Μεγάλη Ελλάδα, όπως Τάρας, Κρότων, Μεταπόντιο, Σατριάνο και Λάος».

Με αυτόν τον τρόπο αυτοσυστήνεται ο Emanuele Greco στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό στον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου (σ. 15). Το βιβλίο, που έχει ήδη μεταφραστεί στα γαλλικά (εκδόσεις Hachette), αφού γνώρισε τρεις εκδόσεις στα ιταλικά (Laterza, πρώτη έκδοση 1992), προσφέρει ένα συναρπαστικό ταξίδι σε μια εποχή κυριαρχίας και επιβολής, συγκρούσεων (ανάμεσα στις αποικιακές πόλεις και τις πόλεις της κυρίως Ελλάδας, τους Ετρούσκους ή τους Καρχηδόνιους, αλλά και ανάμεσα στους εντόπιους), αλληλεπίδρασης και συνύπαρξης φύλων και πολιτισμών που συναντήθηκαν στον ίδιο χώρο, μια περιπέτεια του ανθρώπου που παρουσιάζεται στην πολυπλοκότητά της, χωρίς καμία απολύτως διάθεση απλούστευσης μέσω της γενίκευσης.

Χρονική αφετηρία στην έρευνα του συγγραφέα αποτελεί η πρώτη ελληνική αποικιακή εγκατάσταση στη Δύση τον 8ο αι. π.Χ. στα νησάκια Πιθηκούσσες, δυτικά της Νεάπολης, τουλάχιστον έτσι παραδίδεται, και στην απέναντι ακτή της Καμπανίας, την Κύμη, ενώ το τελικό χρονικό όριο είναι η υποδούλωση των αποικιών στους Ρωμαίους τον 3ο αι. π.Χ. Ενδιάμεση χρονική τομή αποτελεί για τον Greco ο 5ος αι. π.Χ.: από τον 8ο ώς τον 5ο αιώνα κυριάρχησαν οι αντιθέσεις ανάμεσα σε Έλληνες και γηγενείς, ενώ από τον 5ο ώς τον 3ο αιώνα οι αντιθέσεις ήταν περισσότερο στο εσωτερικό, πολιτικές και κοινωνικές, μέσα σε μορφώματα λίγο ως πολύ ενιαία πλέον μέσα από τη συμπλοκή και τη διαπλοκή των πολιτισμικών προσώπων των τοπικών πληθυσμών και των Ελλήνων. Ό,τι προέκυψε ως αποτέλεσμα της συνύπαρξης συνοψίστηκε στον όρο Μεγάλη Ελλάδα που διαμορφώθηκε στον κύκλο των Πυθαγορείων, όπως παραδίδει ο μαθητής του Αριστοτέλη Αριστόξενος, ο οποίος κύκλος «εξέφραζε καλύτερα την πλατιά ακτίνα "πολιτισμικής" δράσης που η ελληνική εμπειρία έφερνε στην Ιταλία» (σ. 130).

Ο όρος «Μεγάλη Ελλάδα» περιγράφει τις υλικές και ιδεολογικές διαμορφώσεις που συντελέστηκαν κάτω από την ισχυρή επίδραση των Ελλήνων στις συνήθειες και στις πρακτικές των τοπικών φύλων, πολλές φορές με πρωτοβουλία των αυτοχθόνων που ακολουθούσαν τα ελληνικά πρότυπα σε μια προσπάθεια νεωτεριστική, επομένως όχι απαραίτητα ­μάλλον το αντίθετο­ κατ' απομίμηση των μητροπόλεων, αλλά σε νέα πρότυπα που εξυπηρετούσαν καλύτερα τις καινούργιες καταστάσεις. Η αποικιακή «περιφέρεια» αυτονομήθηκε από το μητροπολιτικό «κέντρο», αποτελώντας με τη σειρά της ένα νέο «κέντρο» που διαμόρφωνε πρωτότυπες, αναγνωρίσιμες οπτικές, λ.χ. στην τέχνη, στις οποίες συνέβαλαν και οι αυτόχθονες.

Το βιβλίο του Ε. Greco ξεχωρίζει για τον πλούτο των πληροφοριών, την οργάνωση του υλικού, τη μεθοδολογία. Ο συγγραφέας στηρίζεται: α) στις πηγές της γραμματείας, πολλές φορές αποσπασματικές που, ωστόσο, επιτρέπουν την ανασύσταση των συμβάντων εγκατάστασης και της τοπογραφικής σχέσης ανάμεσα σε διαφορετικές στιγμές μιας πόλης· β) στο μυθογραφικό υλικό, το οποίο όμως απαιτεί ιδιαίτερη προσοχή, ειδικότερα στις περιπτώσεις που έγινε αντικείμενο επεξεργασίας σε όψιμα χρόνια προκειμένου να εξηγηθούν αρχαιότατες καταστάσεις· γ) στην αρχαιολογία ως οδηγό της ιστορικής περιοδοποίησης και ως σύνθεση υλικών και πολιτισμικών εκδηλώσεων, όταν αυτές εντάσσονται στο γεωγραφικό τους πλαίσιο (από τη μορφολογία ως τις δυνατότητες των εδαφών), οπότε επιτρέπει την παρακολούθηση των εδαφικών διευθετήσεων ως πλαισίου αναφοράς· δ) σε συμβάντα από την πολιτική ιστορία· ε) στις σύγχρονες ερμηνείες της ανθρωπολογίας και της εθνολογίας που επιτρέπουν την άντληση διαφορετικών διαστάσεων της αντίληψης του πολιτισμού και οι οποίες καθορίζουν διαλεκτικές σχέσεις με τα διάφορα σημεία παρατήρησης (σ. 59, 258, 259, 290, 360).

Απώτερος σκοπός του συγγραφέα είναι η ιστορικοποίηση των δεδομένων «με βάση συγκεκριμένα ερωτήματα και όχι ακολουθώντας μια συγκεχυμένα αποκτημένη λογική», όπως είναι, για παράδειγμα, «η ελληνικότητα ως μονάδα μέτρησης, στην οποία είμαστε πολύ συνηθισμένοι εμμένοντας σε μια αφηρημένη νεοκλασική οπτική», «ο "ελληνισμός" ως μονολιθικό σύνολο [που] υπάρχει μόνο στη σύγχρονη φαντασία ρομαντικής καταγωγής» (σ. 157, 174). Ό,τι τελικά προκύπτει, πέρα από τον συμβατικό χαρακτηρισμό των ευρημάτων, είναι ένας πολυποίκιλος κόσμος αλλαγών με συνέχειες και ασυνέχειες, με πολιτικές και πολιτισμικές συμπεριφορές που προέρχονται από τις επί μέρους ιστορικές στιγμές και ενότητες.

Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε κεφάλαια, οι τίτλοι των οποίων είναι ενδεικτικοί του περιεχομένου τους: «Απαρχές του ελληνικού αποικισμού στη Δύση», «Το κάτω τμήμα του Τυρρηνικού Πελάγους ανάμεσα στα τέλη του 7ου και τις αρχές του 5ου αι. π.Χ.», «Κοινότητες αυτοχθόνων στη Λευκανία και την Ιαπυγία», «Η αποικιακή "Πόλις" μεταξύ 8ου και 5ου αι. π.Χ.», «Η Μεγάλη Ελλάδα μεταξύ 8ου και 5ου αι. π.Χ.», ενώ τα τρία παραρτήματα για τα προβλήματα της υπαίθρου, την ιταλιωτική αγγειογραφία και τις πτυχές του εκρωμαϊσμού, μαζί με χάρτες, εικόνες κ.λπ. ολοκληρώνουν το σύνολο.

Το προλογικό σημείωμα του μεταφραστή αρχαιολόγου Κ. Σουέρεφ αποτελεί για τον αναγνώστη έναν μίτο της Αριάδνης στο πλούσιο υλικό, ενώ η μετάφρασή του, πέρα από την απόδοση του αρχαιολογικού περιεχομένου, πέτυχε να διατηρήσει εναργή την προφορικότητα του λόγου τού συγγραφέα, με όλα τα θετικά και τα αρνητικά που μπορεί να έχει αυτή. Η ουσία είναι ότι ο Emanuele Greco τιθασεύει το υλικό του, αντιφατικό πολλές φορές, καθώς προέρχεται από πολλές πηγές. Εξάλλου, η παραμονή του συγγραφέα στην Ελλάδα ως διευθυντή της Ιταλικής Αρχαιολογικής Σχολής στην Αθήνα από το 2000 τον καθιστά διαθέσιμο σε όποιες απορίες και ερωτηματικά εγείρει το βιβλίο του.

Δήμητρα Μήττα, ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-06-2001