Replay. Ζωή σε επανάληψη

Δεν είναι λίγοι εκείνοι που κάποια στιγμή ευχήθηκαν να τους δοθεί μια δεύτερη ευκαιρία για να ξαναρχίσουν τη ζωή τους.
Στον Τζεφ Γουίνστον αυτή η ευκαιρία δίνεται οκτώ φορές, πάντα στην ίδια ηλικία: στα σαράντα τρία του. Κάθε φορά πεθαίνει και ξαναγεννιέται. Κάθε φορά έχει το ίδιο παρελθόν και διαφορετικό μέλλον. Κάθε φορά αποφεύγει να κάνει τα ίδια λάθη. Κάθε φορά κάνει ανεπανόρθωτα λάθη... άλλες φορές τυχαία, άλλες φορές επίτηδες... Έτσι κι αλλιώς ξέρει ότι θα του δοθεί μια ακόμη ευκαιρία!
Μέχρι που ερωτεύεται και οι ευκαιρίες παύουν να είναι αρκετές.
Σ' ένα παράδοξο κυνήγι με το χρόνο, βρίσκεται παγιδευμένος στη διαρκή επανάληψη της ζωής του, ανήμπορος να επιλέξει πότε θα κλείσει οριστικά αυτός ο φαύλος κύκλος.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Το θέμα του «Replay», το οποίο κέρδισε το 1988 το Παγκόσμιο Βραβείο Φανταστικής Λογοτεχνίας, έχει ανακυκλωθεί σε έναν αριθμό κινηματογραφικών ταινιών και μυθιστορημάτων, καθώς η κεντρική του ιδέα και η φιλοσοφική του διάσταση μοιάζουν να εμπνέουν και να γοητεύουν δημιουργούς, ανεξαρτήτως του μέσου που χρησιμοποιούν: Αν κάποια στιγμή ο άνθρωπος είχε τη δυνατότητα επαναφοράς, αν είχε μια δεύτερη ευκαιρία ή ακόμα έναν αριθμό ευκαιριών να επαναλάβει τη ζωή του, θα διόρθωνε τα λάθη του; Πώς θα αξιοποιούσε τη γνώση του μέλλοντος και των επικείμενων γεγονότων; Θα χρησιμοποιούσε τη σοφία του για το κοινό καλό, ή μήπως είναι καταδικασμένος να ανακυκλώνει τον εαυτό του; Σε ποιο βαθμό ορίζει ο ίδιος τη ζωή του, και, τελικά, αν καταφέρει να κάνει ορισμένες διορθωτικές παρεμβάσεις, μπορεί να κατακτήσει και την ευτυχία; Αυτή είναι η προβληματική του βιβλίου αλλά και το πρόβλημα του κεντρικού ήρωα που επανέρχεται στο κρίσιμο αυτό φιλοσοφικό ζήτημα, με την επίγνωση πως στον επόμενο γύρο θα του δοθεί η ευκαιρία να διορθώσει ό,τι παρέβλεψε αλλά και με συναίσθηση της ευθύνης που έχει απέναντι σε εκείνους που η ταινία της ζωής παίζεται για μία μόνο φορά. Ο ανθρώπινος καημός που η λαϊκή θυμοσοφία αποδίδει με την παροιμία «στερνή μου γνώση να σ' είχα πρώτα», αποδίδεται μυθιστορηματικά στο «Replay», καθώς ο ήρωας Τζεφ Γουίνστον διαθέτει αυτή τη «στερνή», αναχρονιστική γνώση και εμπειρία και επιδιώκει, όχι μόνο να βελτιώσει τη δική του ζωή, αλλά να παρέμβει δημιουργικά και στη ζωή των άλλων.

Οι άνθρωποι είναι καταδικασμένοι να ανακυκλώνουν τον εαυτό τους και να κάνουν τα ίδια λάθη ή μήπως μετά τη σαφή αποτυχία κάποιων τακτικών αναγκάζονται να μετατοπιστούν; Σε αυτό το ερώτημα επιχειρεί να απαντήσει ο συγγραφέας. Η απάντηση δεν είναι απλή, καθώς μετά την ανάγνωση του βιβλίου γίνεται σαφές πως ο όσο ο άνθρωπος μέσα από τις επαναφορές εξελίσσεται τόσο και οι απαιτήσεις του αλλά και οι προσδοκίες του γίνονται πιο πολύπλοκες αλλά και δυσκολότερος ο τρόπος άντλησης ικανοποίησης καθώς ο ίδιος γίνεται πιο σύνθετος.



Αιχμάλωτος της μετριότητας



Ο Τζεφ Γουίνστον είναι το 1988 σαράντα τριών ετών, διευθυντής ειδήσεων σε έναν ραδιοφωνικό σταθμό, παντρεμένος με τη Λίντια, παγιδευμένος σε μια μέτρια ζωή, κυριευμένος από την αίσθηση της αποτυχίας, και έχει πλέον απολέσει κάθε φιλοδοξία, όταν ξαφνικά νιώθει την ανάσα του να κόβεται και πεθαίνει. Μόλις ανοίγει τα μάτια του έχει μεταφερθεί στην πανεπιστημιακή εστία το 1963, είναι νεαρός φοιτητής, με τους φίλους και τις φίλες του, με τις υποχρεώσεις του και τις πανεπιστημιακές εργασίες που πρέπει να παραδοθούν. Οι άνθρωποι δεν έχουν πάει ακόμα στο φεγγάρι, ο Μάρτιν Λούθερ Κινγκ και ο πρόεδρος Κένεντι δεν έχουν ακόμα δολοφονηθεί, η τηλεόραση είναι ασπρόμαυρη και η σεξουαλική απελευθέρωση και το Βιετνάμ είναι ακόμα κάποια χρόνια μακριά.

Με άλλα λόγια, ο Τζεφ καλείται να επαναλάβει τη ζωή του ως νεαρού φοιτητή, έχοντας τη γνώση των γεγονότων που θα συμβούν τις επόμενες δεκαετίες τόσο σε προσωπικό όσο και σε συλλογικό επίπεδο, γνωρίζοντας εκ των προτέρων και την τελική έκβασή τους. Αυτό φυσικά τον βοηθά να κάνει ό,τι δεν κατάφερε στην πρώτη του ζωή: να κερδίσει χρήματα. Και σε αυτό δεν έχει καμία δυσκολία καθώς γνωρίζοντας τα αποτελέσματα των αγώνων και των ιπποδρομιών, ξέρει πού να ποντάρει, οπότε σε σύντομο διάστημα δημιουργεί μια τεράστια περιουσία. Η πρώτη του επαναφορά αποδεικνύεται ελλιπής καθώς παρά τα λεφτά και παρά την αναχρονιστική του γνώση δεν κατορθώνει να αποσπάσει την ευτυχία ούτε να εμποδίσει τη δολοφονία του προέδρου Κένεντι, η δε επαφή με την πρώτη κοπέλα του είναι ατυχής λόγω της σεξουαλικής του αμεσότητας και η συνάντηση με τη Λίντια που ήταν σύζυγός του στην πρώτη του ζωή είναι αποτυχημένη, καθώς δεν κατορθώνει να την εντυπωσιάσει με την επίδειξη του πλούτου του.



Αναμνήσεις από το μέλλον



Ακολουθεί ένας αριθμός επαναφορών για τον Τζεφ. Με σώμα αναγεννημένο και συνείδηση παλιά, έχοντας γνώση της μελλοντικής πραγματικότητας, κάθε φορά δοκιμάζει και άλλους τρόπους, αλλά πάντοτε είναι καταδικασμένος να επαναλαμβάνει σχεδόν τα ίδια λάθη, αλλά και να δοκιμάζει διαφορετικές απογοητεύσεις, ανάλογα με το πού επικεντρώνει το ενδιαφέρον του σε κάθε ζωή. Η μεγαλύτερη απογοήτευσή του είναι όταν αντιλαμβάνεται πως παρά την εμπειρία του δεν μπορεί να παρέμβει στην καταστροφική πορεία της ανθρωπότητας, δεν μπορεί να τη χρησιμοποιήσει για το συλλογικό καλό, ούτε και να απαντήσει στα δικά του υπαρξιακά ερωτήματα ή να αποσπάσει περισσότερη ευτυχία. Κάθε φορά βάζει και υψηλότερους στόχους για την επόμενη επίσκεψη, προσπαθεί να πλησιάσει τους ανθρώπους με περισσότερη κατανόηση και διάθεση, παντρεύεται και κάνει οικογένεια με την πρώτη του αγαπημένη και επιδεικνύει σεβασμό για τις επιθυμίες της. Σε μια άλλη επαναφορά εξερευνά τη σεξουαλικότητα του και την περιπετειώδη φύση του και σε μια επόμενη δοκιμάζει τη δημιουργικότητά του, μέσα από τη συγγραφή. Μέλημά του είναι να παρέμβει και να βοηθήσει την ανθρωπότητα ώστε να αποφευχθούν αιματηροί πόλεμοι και συμπλοκές, αλλά αποδεικνύεται ανίκανος, διαπιστώνοντας πως δεν αρκεί η παρέμβαση ενός ανθρώπου για να αλλάξει ο κόσμος και να αποτραπούν πόλεμοι και καταστροφές.



Αναχρονιστικά λάθη



Κάποια στιγμή ο Γουίνστον έρχεται σε επαφή με μια γυναίκα, την Πάμελα, που ζει κι εκείνη τη δική της επαναφορά και αναγνωρίζονται. Οι ερμηνείες τους γι' αυτό που τους συμβαίνει διαφέρουν -πότε το δέχονται ως ευλογία και πότε ως κατάρα-, αλλά είναι αποφασισμένοι να βγάλουν ένα συμπέρασμα για τον λόγο της παγίδευσής τους σε αυτό το χρονικό κενό, ενώ ταυτόχρονα προσπαθούν να «αξιοποιήσουν» την επιστροφή τους. Η Πάμελα μέσα από την τέχνη προσπαθεί να δώσει στους ανθρώπους τα φώτα και να αφυπνίσει το συλλογικό ασυνείδητο, αλλά το έργο της έχει τη μοίρα των πρωτοπόρων, παρανοείται και παρερμηνεύεται και δεν καταφέρνει να παρέμβει στη «συλλογική ψυχή της ανθρωπότητας» και να την αφυπνίσει σε σχέση με τα γεγονότα που πρόκειται να συμβούν. Ο δε Γουίνστον, σε μία από τις επαναφορές του, θα ζήσει απομονωμένος και θα αφοσιωθεί στο γράψιμο χρησιμοποιώντας τη βασανιστική πλέον εμπειρία του για να μιλήσει για την εξορία. Ως συγγραφέας γράφει αλληγορικά για τον αναγκαστικό αποκλεισμό που υφίστανται όλοι οι άνθρωποι: τον εξοστρακισμό από την πατρίδα τους, τη χώρα, τους συνανθρώπους τους, την παιδική τους ηλικία. Μέσα από αυτό το θέμα πασχίζει να προσεγγίσει ένα οικουμενικό συναίσθημα, μιλώντας για τη μεταφορική εξορία στην οποία υπόκεινται όλοι: την αναπόφευκτη έξωση όλων μας από τα χρόνια που έχουμε ζήσει και έχουμε αφήσει πίσω μας, την έξωση από αυτό που ήμασταν κάποτε και από τους ανθρώπους που γνωρίσαμε και έχουμε χάσει για πάντα.

Το «Replay» είναι ένα βαθιά φιλοσοφικό και διδακτικό μυθιστόρημα και αναπόφευκτα δημιουργεί αμείλικτα ερωτήματα στον αναγνώστη: χρειαζόταν άραγε ένας τόσο μεγάλος αριθμός επαναφορών για να αποκτηθεί αυτή η γνώση, δεν παρουσιάζονται μέσα σε μια ζωή οι ευκαιρίες να εξελιχτούμε, να διορθωθούμε και να διορθώσουμε τα λάθη μας;

Επιπλέον, διαπιστώνουμε πως κάθε ζωή που έζησε ήταν διαφορετική γιατί η παραμικρή απόκλιση στις επιλογές είχε απρόβλεπτα αποτελέσματα και επιδράσεις. Αυτό που εμπέδωσε ο ήρωας είναι αυτό που οφείλει να μάθει κάθε άνθρωπος ωριμάζοντας: οι δυνατότητες είναι απεριόριστες, αν μάθει να δέχεται τις απώλειες, να ρισκάρει και να χρησιμοποιεί την ελεύθερη βούλησή του και να αναλαμβάνει την ευθύνη για τις επιλογές του, καθώς οι άλλοι παραμένουν πάντα άλλοι και είναι υπεύθυνοι για το σενάριο της δικής τους ζωής.



ΑΡΓΥΡΩ ΜΑΝΤΟΓΛΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/03/2008