Ο ήσυχος Αμερικανός

Βιετνάμ, δεκαετία του '50. Ο βρετανός δημοσιογράφος Φάουλερ ζει στη Σαϊγκόν και καλύπτει την εξέγερση των Βιετναμέζων κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας. Έχει μιαν όμορφη βιετναμέζα ερωμένη, περιφέρει τον ευρωπαϊκό σκεπτικισμό του και αφουγκράζεται τη βουή της πόλης. Και τότε εμφανίζεται ένας νεαρός, ευγενικός Αμερικανός, ο Πάιλ, πράκτορας των αμερικανικών μυστικών υπηρεσιών, που έχει ως στόχο να υπονομεύσει τη γαλλική κυριαρχία στην περιοχή, προκειμένου το Βιετνάμ να περιέλθει στην αμερικανική επιρροή. Είναι ιδεαλιστής, ηθικολόγος, φανατικός οπαδός του καλού και αδιάλλακτος εχθρός του κακού. Αν και συνδέεται φιλικά με τον Φάουλερ, του αποσπά την ερωμένη, την οποία σκοπεύει να παντρευτεί για να τη σώσει από τη διαφθορά. Αυτός ο καλός, ο ήσυχος Αμερικανός δεν διστάζει να οργανώσει μια τρομοκρατική βομβιστική επίθεση στην καρδιά της Σαϊγκόν με πολλά θύματα, ανάμεσά τους και παιδιά.
Είναι η στιγμή που ο Φάουλερ αποφασίζει να εγκαταλείψει τη βολική ουδετερότητά του και να έρθει σε συνενόηση με τους αντάρτες...





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σαράντα σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη κυκλοφορία του, το 1955, δύσκολα μπορεί κανείς να αγνοήσει τη διαχρονική αίγλη με την οποία έχει περιβληθεί ο Ησυχος Αμερικανός. Και έχει πραγματικά μεγάλο ενδιαφέρον να διαβάζει κανείς σήμερα - έχοντας πίσω του την τραγωδία του Βιετνάμ και μισό αιώνα αμερικανικού παρεμβατισμού - τον κριτικό λίβελο, για παράδειγμα, με τον οποίο υποδέχτηκαν οι «New York Times» το βιβλίο του Γκράχαμ Γκρην το 1956, όπου εμμέσως πλην σαφώς ο συγγραφέας κατηγορείται ως συνοδοιπόρος του Χο Τσι Μινχ και απολογητής της κομμουνιστικής τρομοκρατίας. Και αν οι τότε αντιδράσεις του κατεστημένου δικαιολογούνταν κατά ένα μέρος από το ψυχροπολεμικό κλίμα και την αντικομμουνιστική υστερία της εποχής, τι να σκεφτεί κανείς για το γεγονός ότι εν έτει 2001 η ομώνυμη ταινία έπεσε και αυτή θύμα λογοκρισίας - ελέω 11ης Σεπτεμβρίου τούτη τη φορά; Ιστορικές συμπτώσεις πιθανώς, μόνο που καμιά φορά οι συμπτώσεις - και ειδικά στη λογοτεχνία - έχουν το δικό τους ειδικό βάρος.

Ο Γκράχαμ Γκρην έζησε πράγματι στη Σαϊγκόν στις αρχές του 1950, και ήταν εξοικειωμένος τόσο με την ιδιαίτερη ατμόσφαιρα της πόλης όσο και με την ιστορία της ευρύτερης περιοχής. Στο κέντρο άλλωστε του βιβλίου του, και αφορμή ίσως για τη συγγραφή του, βρίσκεται ένα συγκεκριμένο γεγονός: η διπλή αιματηρή βομβιστική επίθεση στην αγορά της Σαϊγκόν, που τότε από την αμερικανική προπαγάνδα αποδόθηκε στους αντάρτες, τους Βιετμίνχ. Μολονότι οι δράστες της επίθεσης ποτέ δεν βρέθηκαν πραγματικά, ορισμένα στοιχεία που ήρθαν στο φως της δημοσιότητας στη συνέχεια - και κυρίως η από ραδιοφώνου ανάληψη της ευθύνης από τον Στρατηγό Τε, «σύμμαχο» των ΗΠΑ εκείνη την εποχή - ενοχοποιούσαν τις αμερικανικές υπηρεσίες. Ο Γκρην υιοθέτησε αυτή την άποψη και πάνω σε αυτή στήριξε σημαντικό κομμάτι της πολεμικής του.



H δράση του πράκτορα



Ας δούμε όμως πιο διεξοδικά την πλοκή του μυθιστορήματος: Ο Φάουλερ είναι ένας μεσήλικος βρετανός δημοσιογράφος που καλύπτει την εξέγερση των Βιετναμέζων κατά της γαλλικής αποικιοκρατίας. Ζει χρόνια στη Σαϊγκόν, συντροφιά με τη νεαρή και αιθέρια Φουόνγκ, την οποία όμως δεν μπορεί να «αποκαταστήσει», όπως θα επιθυμούσε η ίδια και η υπερπροστατευτική αδελφή της, αφού η πρώην γυναίκα του αρνείται να του παραχωρήσει διαζύγιο. Τότε εμφανίζεται ένας ευγενικός νεαρός Αμερικανός, ο Ολντεν Πάιλ, και διαταράσσει τις ισορροπίες. Ο θερμοκέφαλος μα αγνός στις προθέσεις του Πάιλ θα ερωτευτεί τη Φουόνγκ και δεν θα διστάσει να τη διεκδικήσει ανοιχτά από τον Φάουλερ προτάσσοντας, εκτός από τα νιάτα του, την οικονομική του ευρωστία, μα κυρίως τη δυνατότητά του να την παντρευτεί άμεσα. Προϊόντος του χρόνου δεν αργεί να αποκαλυφθεί ότι ο Πάιλ, με πρόσχημα τη θέση του στην υπηρεσία αμερικανικής βοήθειας, είναι στην πραγματικότητα πράκτορας που προσπαθεί να υπονομεύσει τη γαλλική κυριαρχία στην περιοχή ώστε το Βιετνάμ να περιέλθει σταδιακά υπό αμερικανική επιρροή - την αποκαλούμενη Τρίτη Δύναμη, τρίτο πόλο ανάμεσα στις αποικιοκρατικές δυνάμεις και στους κομμουνιστές. Ο Φάουλερ ωστόσο δεν μοιάζει διατεθειμένος να αφήσει τη βολική πλην καλά φιλοσοφημένη ουδετερότητά του και επικεντρώνεται στην επίτευξη του βασικού του στόχου: να κρατήσει κοντά του τη Φουόνγκ με κάθε τίμημα. Οταν όμως μια βομβιστική επίθεση αιματοκυλίζει το κέντρο της Σαϊγκόν και καθώς γνωρίζει ποιοι κρύβονται πίσω από αυτήν, αναγκάζεται να διαλέξει στρατόπεδο: συνεργάζεται με τους Βιετμίνχ και συνεργεί στη δολοφονία του Πάιλ.



Φιλοσοφικές προεκτάσεις



Αντίθετα από ό,τι μια σύντομη περιγραφή αφήνει ίσως να εννοηθεί, ο Ησυχος Αμερικανός είναι ένα βιβλίο εξαιρετικά σύνθετο και πολυεπίπεδο ως προς τις πολιτικές, ηθικές και φιλοσοφικές του προεκτάσεις. Κανένας από τους χαρακτήρες που συνθέτουν το τρίγωνο της δράσης - Φάουλερ, Πάιλ, Φουόνγκ - δεν είναι τόσο μονοσήμαντος όσο φαντάζει αρχικά, και ο αριστοτεχνικός τρόπος με τον οποίο ο Γκρην διαχειρίζεται αυτή την αμφισημία προσδίδει στο μυθιστόρημά του τον αέρα του κλασικού. Ο Φάουλερ, για παράδειγμα, παρ' ότι στο τέλος αναγκάζεται να πάρει θέση και συμμαχεί προσωρινά με τους αντάρτες, ακολουθώντας εκείνη τη στιγμή τη συνείδησή του - αλλά και το συμφέρον του: ας μην το παραβλέπουμε -, η συνολική του φιλοσοφία ζωής δεν αλλάζει πραγματικά: συνεχίζει να καπνίζει το όπιό του συντροφιά με τη Φουόνγκ, σε μια σχέση που μονάχα ιδανική ή ισότιμη δεν είναι. Αντίστοιχα ο Πάιλ, παρά τις επικίνδυνες ιδέες του, διατηρεί μια απροσποίητη όσο και γοητευτική αθωότητα· τελικά μεταξύ των δύο αυτός είναι ο πραγματικός ιδεολόγος. Ο Φάουλερ είναι υπερβολικά γερασμένος και υπερβολικά σκεπτικιστής - υπερβολικά Ευρωπαίος, κατά μια έννοια - για να ταυτιστεί με την όποια πλευρά.

Είναι αλήθεια ότι η σημερινή πολιτική συγκυρία - η άνοδος των νεοσυντηρητικών στις ΗΠΑ, ο πόλεμος στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ, ακόμη και οι πρόσφατες αιματηρές επιθέσεις στην Κωνσταντινούπολη - προσδίδει στον Ησυχο Αμερικανό έναν χαρακτήρα εξαιρετικά επίκαιρο και προφητικό, μια και έχουν έρθει ξανά στο προσκήνιο ορισμένα ιδεολογικά σχήματα που είχαν πια αρχίσει να θεωρούνται απλοϊκά: ο γεμάτος καλές προθέσεις και παιδιάστικη αφέλεια Αμερικανός που υποκινεί τυφλές βομβιστικές επιθέσεις και οργανώνει συμμαχίες με αμφιλεγόμενους ηγέτες με σκοπό να επικρατήσει το Καλό και η δημοκρατία· ο εξίσου επίκαιρος ευρωπαίος κοσμοπολίτης, που σκαρφίζεται κάθε λογής επιχειρήματα για να κρατήσει τα κεκτημένα του, ομολογώντας ότι η πονηριά του είναι το ανταγωνιστικό του πλεονέκτημα απέναντι στην αμερικανική υπεροπλία· και στην κορυφή του τριγώνου η μυστηριώδης και πολυπόθητη Ασία, διατεθειμένη να δοθεί αλλά όχι δίχως ανταλλάγματα.

Ωστόσο, παρά τις αδιαμφισβήτητες ομοιότητες και τις όποιες αναλογίες με την περιρρέουσα ατμόσφαιρα, ο Πάιλ, ο ήσυχος Αμερικανός του Γκράχαμ Γκρην, θα έμοιαζε στο σημερινό πολιτικό και ιδεολογικό τοπίο με αφελή καλοπροαίρετο πρόσκοπο. Και παρ' ότι, όπως έχει τόσες φορές αποδειχθεί, «ο δρόμος για την κόλαση είναι στρωμένος με καλές προθέσεις», ακόμη και αυτές φαντάζουν στις ημέρες μας με απρόσιτη πολυτέλεια.



Κώστας Κατσουλάρης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 28-12-2003