Λεβιάθαν

Στο ασπρόμαυρο μυθιστόρημα του Ζυλιέν Γκρην, το κόκκινο χρώμα εισβάλλει απρόσκλητο· το κόκκινο της οργής και του πάθους απλώνεται σαν πελώριος αιμάτινος λεκές στον γκρίζο ουρανό της επαρχιακής Λορζ. Σαν κραυγή που σκίζει τη σιωπή. Ο Πωλ Γκερέ, ένας ασήμαντος καθηγητίσκος νεοφερμένος στην πόλη, ερωτεύεται παράφορα την όμορφη Ανζέλ. Η κοπέλα παίζει σαν τη γάτα με το ποντίκι με τον συνεσταλμένο άντρα, που τον ζώνουν οι ανεκπλήρωτες επιθυμίες μιας ολόκληρης ζωής. Ένα παιχνίδι που ξεκινάει αθώα και εξελίσσεται σε μια παρτίδα θανάτου, όπου ο πόθος σμίγει με το έκγλημα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



«Για ένα νευρωτικό άτομο η μονοτονία του σκηνικού είναι δοκιμασία, σχεδόν βασανιστήριο. Γι' αυτόν τον λόγο οι άνθρωποι που βρίσκονται σε ένα πλοίο, στρέφονται, σαν να επιθυμούν τη σωτηρία τους, στη συντροφιά των άλλων επιβατών, ακόμα και αν τους περιφρονούν, ακόμα και αν τους μισούν. Διότι πρέπει να ζήσουν, πρέπει να ξεφύγουν από την αλλοτρίωση της ανίας των ημερών, από τη θάλασσα, και από εκείνον τον Λεβιάθαν που, σε συνεχή αναμονή, τους συνοδεύει σιωπηλά...»

Julian Green



Οσα αναφέρονται στο μότο δίνουν πάνω-κάτω τον άξονα της προβληματικής του Αμερικανού, γεννημένου στο Παρίσι, συγγραφέα Τζούλιαν Χάρτριτζ Γκριν (1900-1998), η οποία δεν περιορίζεται μόνο στο παρόν μυθιστόρημά του, δημοσιευμένου το 1927, σχεδόν κλασικού σήμερα, αλλά αφορά και τα περισσότερα έργα του.

Το στοιχείο της αυτοκαταστροφής -κατά μία έννοια η φροϊδική ορμή του θανάτου-, η θρησκευτική πίστη, η λίμπιντο και η υποκριτική μάσκα είναι μοτίβα που κυριαρχούν στις αφηγηματικές και μη σελίδες του κοσμοπολίτη αυτού δημιουργού (πεζογράφου, δραματουργού, σεναριογράφου και δοκιμιογράφου), λάτρη της Γαλλίας και παράλληλα του αμερικανικού Νότου. Η ιδιοσυγκρασία αλλά και η ανατροφή του συντηρητικού Καθολικού, ώς ένα σημείο, Γκριν, που μοιάζει να τον ενδιαφέρουν οι εξπρεσιονιστικοί τόνοι γύρω του, βρίσκουν εν μέρει στον Πόε και στο γκόθικ το αναγκαίο συμπλήρωμα του σκηνικού των αφηγηματικών του έργων. Σ' αυτά το ημίφως επιμένει να διατηρεί στο μυστήριο και το αίνιγμα κάποιες βασικές αφετηρίες των ψυχικών τριγμών, ενώ τα αναδυόμενα πάθη υποδεικνύουν βασανιστικά το πλήρες αδιέξοδο.

Στη ρίζα, βέβαια, των φαινομένων πιθανολογούμε την ύπαρξη μιας τυραννικής αίσθησης της αμαρτίας, μιας συνιστώσας που απασχολεί τον Γκριν στον «Λεβιάθαν». Το βιβλικό και καβαλιστικό αυτό ον, ένας τρομερός εφιάλτης, που συμβόλισε πολλές δυνάμεις του Κακού στη λογοτεχνία και όχι μόνον, ανά τους αιώνες, εν προκειμένω εγκατοικεί στην επαρχιακή Γαλλία του Μεσοπολέμου, απειλώντας με την παρουσία του «δικαίους και αδίκους». Με την έννοια του ότι εμφανίζεται απειλητικά μέσα στα συμφραζόμενα της πληκτικής ζωής, των φιλήσυχων κατά τ' άλλα, κατοίκων της πόλης Λορζ, με τη μορφή της ψυχικής μετάλλαξης (;) του νεαρού δασκάλου Πολ Γκερέ και της συνείδησης του τρόμου κάποιων άλλων ηρώων εξαιτίας της εσωτερικής τους διαταραχής.

Ο ενστικτώδης κόσμος, με επικεφαλής τον συντελεστή της σεξουαλικής ηδονής, που τελικά καθορίζει συμπεριφορές και ρήξεις στη μικρή αυτή κοινωνία, είναι σε διαρκή διάλογο με τον θάνατο, με ένα παγερό όριο: αγωνιακή δηλαδή κατάληξη μιας συνεχώς διαφευγούσης ανάγκης για μια λύση στο χρόνιο πρόβλημα μιας ύπαρξης κλειδωμένης σε κοινωνικές συμβάσεις και στο ακατανόητο σώμα.

Ολ' αυτά που διαφαίνονται στο έργο του Γκριν, σε ωθούν να σκεφθείς και την περιοχή του «καταραμένου» (των συγγραφέων maudits) για να τον κατατάξεις μαζί, οπωσδήποτε, και με άλλους ειδολογικά άστεγους Γάλλους δημιουργούς, οι οποίοι παίζουν με τις πιο σκοτεινές ψυχικές εκφράσεις... Ομως, προχωρώντας σε πιο εξονυχιστικές διερευνήσεις των ιδεών του Γκριν, μάλλον θα αποφύγεις τη συγκεκριμένη κατάταξη. Αυτό που έχει σημασία, πιστεύω, σε κάθε περίπτωση, είναι ότι το ταλέντο του Γκριν (πέρα από την περιγραφικότητα και -κάποτε- το υπερεπεξηγηματικό της αφηγηματικής μανιέρας), μπορεί και δίνει εύληπτα, μέσα από μια γλαφυρή απεικόνιση των ένδον λαβυρίνθων, το δριμύ στην παράξενη υφή του ζητούμενο: ατομικά πορτρέτα διασαλευμένα, έρμαια άγνωστων ή απλώς επικίνδυνων παρορμήσεων, σε σκοτεινές δυνάμεις που βρίσκονταν μέχρι πρότινος σε καταστολή, σε επιφυλακή και απώθηση.

Κατά τ' άλλα, η μορφή δεν προμηνύει το παραμικρό, γιατί στην επιφάνεια ίσως να κυριαρχούσαν η ρέμβη, ο λυρισμός, το άδολο και διαυγές, αν αιφνιδίως, λες από μια φυσική, ζωική (αν θελήσουμε να θυμηθούμε το αποτύπωμα του νατουραλισμού) νομοτέλεια, το τοπίο δεν άλλαζε άρδην. Οπότε το αρυτίδωτο θαμπώνει το κάτοπτρο στο οποίο η αντανάκλαση του στερεώματος αθώωνε, ραγίζει από τη δόνηση του υπόγειου κεκρυμμένου.

Ο Γκερέν από ένας δειλός (μάλλον και εξαιτίας αυτού, αφήνει δόλια να εννοηθεί ο Γκριν) καθηγητίσκος, που εκγυμνάζει το, ευνουχισμένο λόγω αυταρχικής μητέρας, παιδάκι του μεγαλοαστού Γκροζόρζ, και είναι ερωτευμένος «θανάσιμα» με την ελευθέρια Ανζέλ, μεταμορφώνεται από τη μια στιγμή στην άλλη σε τέρας. Πέριξ αυτού κινείται η ιδιοκτήτρια ενός μικρού ρεστοράν και προαγωγός κυρία Λοντ, καθώς και η κυρία Γκροζόρζ, πλην της νεαρής, όμορφης Ανζέλ, που ήδη αναφέραμε, ενός κοριτσιού στην υπηρεσία της τελευταίας, «εξυπηρετικού» κάποιων πελατών της.

Ο Γκερέν, όπως και οι υπόλοιποι, με φωτεινή εξαίρεση την Ανζέλ, έχει λογαριασμούς με την γκρίζα ζώνη: η αφήγηση, με συγκεκριμένη και διακριτική σήμανση, μας τον συστήνει με έναν σωματότυπο κάπως αταβιστικό αλλά ελκυστικό ταυτόχρονα. Η επιφυλακτική του συμπεριφορά απέναντι στους άλλους προδίδει εσωτερική βάσανο και κλονισμένη ταυτότητα, που την κάνει πιο έντονη η πλήξη από έναν γάμο στα πρόθυρα χρεοκοπίας με μια φτωχή ράφτρα. Ο έρωτάς του για την Ανζέλ ίσως είναι ένα δραστικό αντίδοτο, εάν υπήρχε άμεση ανταπόκριση των αισθημάτων του από την κοπέλα, η οποία, καίτοι τον θέλει, παίζει μαζί του. Εκείνος, από την πλευρά του, είναι σε διαρκή αντίθεση με τον εαυτό του, που θα τον γνωρίσει δυστυχώς καλύτερα όταν γίνει αφορμή να δει μπροστά του έναν κύριο Χάιντ, για να θυμηθούμε τον Στίβενσον. Φέρεται αδέξια και μπρούτα, ενώ δεν υπάρχει -εμφανής τουλάχιστον- λόγος: γιατί τα πράγματα κατά τον Γκριν υπακούουν σε έναν σκληρό στον τυχαίο του μηχανισμό νόμο, ο οποίος υποχρεώνει να βρίσκεται κανείς στο σωστό σημείο όταν πρέπει. Ο Γκερέν, όμως, βρίσκεται πάντα σε λάθος χρόνο σε έναν τόπο στον οποίο, κάτω από διαφορετικές συνθήκες, όλα θα μπορούσαν να πάνε κατ' ευχήν, κι έτσι πληρώνει το τίμημα.

Το ίδιο συμβαίνει και με τους υπόλοιπους, οι οποίοι δυνάμει είναι το ίδιο ένοχοι, όπως ο πρωταγωνιστής. Η γραφή, παραπέμποντας σε «μαύρες» διατυπώσεις της λογοτεχνίας, παρακολουθεί εξ επαφής τα μυστικά, εσωτερικά εργαστήρια ατόμων που είναι σε θέση να διαπράξουν το Κακό μέσα από πολύ ...πειστικές δικαιολογίες. Ο Γκριν, με περισσή δεξιοτεχνία, σκιτσάρει δολιχοδρομίες, οπισθοβουλίες και νοσηρότητες σε αγαστή σύμπραξη με πληθωρικές συνηγορίες του Εγώ ατόμων που θέλουν μόνο να προβάλουν λίγο πάνω από τη μιζέρια και απαξίωση τον εαυτό τους. Εκεί, όμως, παραμονεύουν το έκνομο και το παραβατικό, άρα και η τιμωρία.

Αν διαβάσουμε λίγο πιο αδρά τον «Λεβιάθαν» μπορεί να αδικήσουμε τον συγγραφέα του μέσα από σχήματα αλλά αξίζει, νομίζω, τον κόπο, έτσι, χάριν παιγνίου: ο καθολικός Γκριν μπορεί να στηλίτευσε σε κάποια δοκίμιά του τη θρησκεία, δεν έχει πάρει, ωστόσο, διαζύγιο από βασικές της ιδέες. Η Κόλαση είναι παρούσα, χαίνει κάτω από τα πόδια των αμαρτωλών: η σχέση των ηρώων με τη σαρκική επιθυμία, κυρίως, πληρώνεται. Η λίμπιντο, επειδή συνδέεται με τον θάνατο, υπενθυμίζει ο συγγραφέας μας, παρασύρει στα σκοτεινά της ερέβη τους αποκλίνοντες. (Από ποιο πράγμα, άραγε; Από τη λαγνεία;) Αλλά ο Γκριν είναι αρκετά ευφυής ώστε να δώσει απαντήσεις, επιπλέον δε κρατάει τις ισορροπίες, χωρίς να πέφτει στην παγίδα της μονομέρειας, δείχνοντας, ας πούμε, τον έρωτα ως μια υπόθεση απολύτως «βρόμικη».

Μπορεί τα πλάσματα να στιγματίζονται απ' αυτόν (η Ανζέλ παραμορφώνεται και η κυρία Γκροζόρζ αυτοκτονεί), αλλά δεν φτάνουν μέχρι την απώλεια της ψυχής. Το αντίθετο: σώζουν μέσω ενός απόλυτου αισθήματος κάτι άυλο και μυστικά αναπεπταμένο. Πολύ ορθά, λοιπόν, συσχέτισαν κάποιες σταθερές του Γκριν με εκείνες του επίσης Καθολικού Μπερνανός.

Η επιμελημένη μετάφραση, με μια θαυμάσια μεσολάβηση, κατόρθωσε να μεταδώσει τον βίαιο και αντινομικό εν πολλοίς κόσμο του Γκριν.



ΤΑΣΟΣ ΓΟΥΔΕΛΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/03/2008