Αυτός που διάβαζε τη σκέψη

Ποιός είναι τελικά ο Βίκτορ Τουγκάνοφ;
Το μοναδικό του χάρισμα να διαβάζει τη σκέψη των άλλων, άρα και να ερμηνεύει τα συναισθήματά τους, τον κάνει ξεχωριστό. Με όπλο το χάρισμά του, αναζητά την ευτυχία. Μ' ένα μαγευτικό τρόπο, που μόνο ένας μεγάλος συγγραφέας μπορεί να δώσει.
Ξεκινώντας από την προεπαναστατική Ρωσία και προχωρώντας στη Γαλλία του μεσοπολέμου, εντυπωσιακά γεγονότα περιγράφονται μ' έναν απαράμιλλο τρόπο.
Η δύναμη του τύπου, οι κοινωνικές διαφορές και τα ψεύτικα συναισθήματα των ανθρώπων ξεδιπλώνονται σ' ένα μοναδικό καμβά.
Ο Γκούντερ Γκρος καταφέρνει να μας δώσει μία σύγχρονη λογοτεχνική γεύση που όμως θυμίζει τη συγγραφική δύναμη του Τολστόι και του Ντοστογιέφσκι.
Στο τέλος, ένα είναι σίγουρο: ο Βίκτορ Τουγκάνοφ, αυτός που διάβαζε τη σκέψη, θα σας μείνει αξέχαστος.




ΚΡΙΤΙΚΗ


Όταν τα συναισθήματα αποκτούν χρώμα, γεύση ή οσμή και ο αλλήθωρος Βίκτωρ είναι σε θέση να διαβάζει τις σκέψεις των άλλων, το αποτέλεσμα μπορεί να είναι ανατρεπτικό. Ένα μυθιστόρημα για την αναζήτηση της ευτυχίας.


Στο μυθιστόρημά της Το φύλλο της κερασιάς (εκδόσεις Γνώση, 1992) η βρετανή συγγραφέας Ζανέτ Ουίντερσον μας μεταφέρει σε μια παραμυθένια πολιτεία, όπου οι λέξεις των ανθρώπων δημιουργούν σύννεφα στον ουρανό, η πυκνότητα των οποίων είναι ανάλογη με το βάθος και τη βαρύτητα των νοημάτων τους. Το αποτέλεσμα; Πάνω από το πανεπιστήμιο τα σύννεφα είναι τόσο πυκνά που οι φοιτητές και οι καθηγητές τους έχουν καιρό να δουν τον ήλιο. Ανά τακτά χρονικά διαστήματα μια ομάδα καθαριστών αναλαμβάνει με αερόστατα να αντιμετωπίσει τα σύννεφα, χρησιμοποιώντας συμβατικές βούρτσες για την απομάκρυνση απλών συνομιλιών και μέσα όπως τον αγιασμό για την εξολόθρευση των οργισμένων και προσβλητικών εκφράσεων.


Αν περιορίζαμε τις λέξεις στο επίπεδο των σκέψεων, η εικόνα θα μπορούσε να εικονογραφήσει το κλίμα του βιβλίου Αυτός που διάβαζε τη σκέψη, του δεύτερου μυθιστορήματος του γερμανού συγγραφέα Γκούντερ Γκρος. Γιατί μέσω του ήρωά του, του αλλήθωρου Βίκτωρος Τουγκάνοφ με το μοναδικό χάρισμα, ο συγγραφέας μάς μεταφέρει σε έναν κόσμο όπου το σύμπαν των σκέψεων παίζει τον πρωταρχικό ρόλο και η ανάγνωσή τους εξισώνεται με τις υπόλοιπες αισθήσεις. Θυμίζοντας το γνωστό μυθιστόρημα Το άρωμα του Πατρίκ Ζισκίντ, η ικανότητα του ήρωα δεν συγκροτεί απλώς τη χαρτογράφηση ενός νέου κόσμου με ιδιαίτερα χαρακτηριστικά και λειτουργία παράλληλη με τον συμβατικό· πρόκειται για μια εγγενή δύναμη που προκαλεί περισσότερο φθόνο παρά συμπάθεια και που, εφόσον τιθασευτεί, μπορεί να χρησιμοποιηθεί για καλούς ή κακούς σκοπούς.


«Αυτή η συμπεριφορά είχε να κάνει με την ακτινοβολία του κάθε ανθρώπου, την αύρα του. Ο Βίκτωρ αντιλαμβανόταν την ακτινοβολία του πνεύματος και της ψυχής, όπως αντιλαμβάνεται κάποιος άλλος άνθρωπος την εφίδρωση του σώματος. Δε χρειαζόταν να καταβάλει προσπάθεια, όπως δε χρειάζεται προσπάθεια για να δεις ή να ακούσεις. Δεχόταν αμέσως την ακτινοβολία. Σ' αυτήν ανήκαν ο ήχος της φωνής, οι κινήσεις, το γέλιο, η άρθρωση και η ματιά, οι χειρονομίες, το βάδισμα και το χτένισμα, όλο αυτό το μείγμα που δε γινόταν να κάνει λάθος. Κοίταζε τους ανθρώπους στο πρόσωπο, τους άφηνε να τον αγγίξουν και αντιλαμβανόταν έτσι ποιο ήταν το φυσικό τους και η ιδιοσυγκρασία τους. Όπως κάθε παιδί, έτσι κι αυτός τους χώριζε σε συμπαθητικούς και αντιπαθητικούς, δεχόταν ή απέρριπτε μια αύρα, έκλαιγε ή δεν έκλαιγε». Συνεχίζοντας τις αναλογίες με τον ήρωα του Ζισκίντ, το χάρισμα του Βίκτωρος Τουγκάνοφ δεν τον καθιστά ένα συνηθισμένο, χαριτωμένο μωρό. Όλοι τρομάζουν τόσο με το αλληθώρισμά του όσο και με το έντονα ανακριτικό βλέμμα του, ένα βλέμμα που δείχνει να αισθάνεται πολύ περισσότερα απ' όσα κάποιο άλλο μωρό ή ενήλικος θα μπορούσε να αντιληφθεί. Σε αντίθεση όμως με τον ήρωα του Ζισκίντ, η ικανότητα του νεαρού Τουγκάνοφ να διαβάζει τις σκέψεις των άλλων δεν απέκλειε την ύπαρξη των δικών του, πολύ προσωπικών και ιδιαίτερων στοχασμών.


Ο ήρωας του Γκρος αναπτύσσει μια έντονη προσωπικότητα, τα συμπτώματα της οποίας εντείνονται λόγω μιας ­ούτως ή άλλως­ ανήσυχης εφηβείας. Το οικογενειακό κλίμα κάθε άλλο παρά ευχάριστο είναι, όμως μια σειρά δυσάρεστες συγκυρίες οδηγούν στην ανεξαρτητοποίησή του. Από αυτό το σημείο οι περιπλανήσεις του ήρωα φαίνονται να έχουν περισσότερους από έναν συγγραφικούς στόχους. Ο πρώτος, και πιο απλοϊκός, εξυπηρετεί απλώς στην εξέλιξη της πλοκής: χρειάζεται να μαζέψει ο Βίκτορ Τουγκάνοφ πολλές εμπειρίες για να κορυφωθεί το μυθιστόρημα. Σημαντικός σταθμός αυτής της διαδικασίας είναι η ενασχόλησή του με το επάγγελμα του δημοσιογράφου. Χρησιμοποιώντας την ικανότητά του ο Βίκτωρ Τουγκάνοφ καταφέρνει να φθάσει πρώτος στην είδηση και στην επίλυσή της, να μεταφράσει τα σημεία στίξης ως μέσα δημοσιογραφικού εντυπωσιασμού και να εισχωρήσει σε υψηλούς κοινωνικούς κύκλους.


Ο δεύτερος στόχος είναι και πιο φιλόδοξος: πρόκειται για την αναβίωση του ιστορικού περιβάλλοντος της προεπαναστατικής Πετρούπολης, της Σιβηρίας της εξορίας και του Παρισιού των ιδεών, του φωτός και των απολαύσεων. Ο τρίτος στόχος εντάσσεται στον προηγούμενο και αξιοποιεί ­σε συγγραφικό επίπεδο πάντοτε­ το χάρισμα του ήρωα: η χαρτογράφηση των σκέψεων που κυκλοφορούσαν σε αυτές τις πόλεις συμπληρώνουν την περιγραφή και προσφέρουν τη ζωντανή απεικόνιση του εκάστοτε κλίματος: «Αχ, τι κακομαθημένοι που ήταν αυτοί οι γκουρμέ! Τόσο κακομαθημένοι που στα μάτια ενός άντρα σαν τον Τουγκάνοφ φάνταζαν γελοίοι. Το γαλλικό λάδι δεν ήταν πλέον αρκετό, τώρα μαγείρευαν με λάδι από την Τοσκάνη, το ζαμπόν από τη Βρετάνη δεν ήταν πλέον αρκετά καλό, αγόραζαν ζαμπόν από το Μιλάνο και το Σαμπλί παραήταν συνηθισμένο, τώρα προτιμούσαν τα ισπανικά και τα ελληνικά κρασιά. [...] Μόνο το ψάρι ήταν γαλλικό, γιατί το ψάρι χαλούσε εύκολα και δε γινόταν να μεταφερθεί σε μεγάλες αποστάσεις».


Μέσα σε αυτές τις συνθήκες τα συναισθήματα αποκτούν φυσικές ιδιότητες, όπως χρώμα, γεύση ή οσμή, ενώ τα σημεία-κλειδιά στην εξέλιξη της υπόθεσης δεν θα μπορούσαν παρά να είναι κάποιες έννοιες. Ανάμεσά τους ξεχωρίζει η εκμηδένιση της απόστασης ανάμεσα στα συναισθήματα και στον παρατηρητή τους, η εικονογράφηση της διαδικασίας της τρέλας, η αναζήτηση του συναισθήματος της ευτυχίας και η συνάντηση του ήρωα με την αγάπη. Το τέλος του βιβλίου δικαιολογεί τον χαρακτηρισμό του από τον γερμανικό Τύπο: «ένα μυθιστόρημα για τις σκέψεις που δημιουργεί πολλή σκέψη»· η γαλήνη που ο ήρωας αναζητεί μέσα στους στοχασμούς των άλλων δεν βρίσκεται παρά έξω από αυτούς. Η ευαισθησία του κειμένου και η επιτυχία ανάπτυξης ενός φιλόδοξου μυθιστορηματικού στόχου φαίνεται να δικαιολογεί τη θερμή ανταπόκριση του γερμανόφωνου κοινού στο νέο έργο του 56χρονου συγγραφέα. Η ελληνική απόδοση μας δίνει τη δυνατότητα να το γνωρίσουμε με ένα κείμενο που ρέει αβίαστα.

ΑΓΓΕΛΙΚΗ ΠΑΠΑΔΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 28-01-2001