Νεοελληνικη φιλοσοφία - Θέματα πολιτικής και ηθικής

Αδιερεύνητες παραμένουν ακόμη οι απαρχές της νεοελληνικής φιλοσοφίας και πολλά έργα παραμένουν ανέκδοτα σε διάφορες βιβλιοθήκες της Ευρώπης και κυρίως των Βαλκανίων. Επίσης, λείπουν οι συγκριτικές εργασίες που θα εντάξουν το νεοελληνικό φιλοσοφικό λόγο στο γενικότερο ευρωπαϊκό ή και διεθνές πλαίσιο. Έτσι κάθε φορά που παρουσιάζονται επιμέρους μελετήματα αξίζει να μην περνούν απαρατήρητα.

Η Αθανασία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη είναι αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Πανεπιστήμιο Αθηνών και ειδικεύεται στη νεότερη ευρωπαϊκή και στη νεοελληνική φιλοσοφία. Και το ερευνητικό της έργο κυρίως γύρω από αυτά τα θέματα περιστρέφεται. Ηδη έχει εκδώσει 4 τόμους στη σειρά Corpus Philosοphorum Graecorum Recentiorum και έχει γράψει άλλα τρία βιβλία, μεταξύ αυτών και το «Νεοελληνική φιλοφοσία, πρόσωπα και θέματα» (1993), χωρίς να υπολογίζονται οι πολυάριθμες δημοσιεύσεις της σε ειδικά περιοδικά.

Στον παρόντα τόμο, και κάτω από το γενικό τίτλο «Νεοελληνική φιλοσοφία - Θέματα πολιτικής και ηθικής», η συγγραφέας έχει συγκεντρώσει δεκατέσσερα μελετήματα όπου «μέσα από μια συγκριτική και κριτική οπτική» διερευνώνονται «καίρια ζητήματα της πολιτικής και ηθικής φιλοσοφίας, τα οποία εντάσσονται στην ιστορία της νεοελληνικής φιλοσοφίας και συνιστούν βασικές όψεις της ιστορικής πορείας του νεώτερου ελληνισμού».

Τα μελετήματα αυτά -έχουν όλα δημοσιευτεί σε περιοδικά ή σε ειδικές εκδόσεις και εδώ αναδημοσιεύονται χωρίς ουσιαστικές αλλαγές ή σημαντικές προσθήκες- διακρίνονται από μια χαλαρή κάπως θεματική και προβληματική, που ο αναγνώστης θα την παρακολουθήσει πιο εύκολα αν έχει κατά νου ένα γενικότερο διάγραμμα της νεοελληνικής φιλοσοφίας και της αντίστοιχης ευρωπαϊκής τουλάχιστον. Τα 14 μελετήματα φέρνουν τους εξής τίτλους: «Μορφές ελευθερίας στο έργο του Ευγ. Βούλγαρη», «Η έννοια της ελευθερίας στην "Ελληνική Νομαρχία"». «Ο Νεόφυτος Βάμβας και το πρόβλημα της ελευθερίας», «Φύση και ελευθερία κατά τον Βενιαμίν Λέσβιο», «Π. Βράιλας - Αρμένης: Η πολυμορφία της ελευθερίας», «Η κριτική της αθεΐας στο νεοελληνικό διαφωτισμό», «Η "Περί αρετών και κακιών εξήγησις" του Σεβαστού Κυμινήτη και η νεοελληνική αρετολογική ηθική», «Η παρουσία της στωικής φιλοσοφίας στο νεοελληνικό στοχασμό», «Η παράδοση της ρητορικής στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και οι Ελληνες διανοούμενοι», «Το πρόβλημα της πολιτισμικής ταυτότητας στο νεοελληνικό στοχασμό», «Ηθικό κάλλος και "Ωραία Ψυχή" στο νεοελληνικό διαφωτισμό. Απόπειρα μιας νέας ανάγνωσης της νεοελληνικής αισθητικής», «Τέχνη και ηθική στο έργο του Ρήγα», «Μεταφράσεις ιταλικών φιλοσοφικών κειμένων κατά το νεοελληνικό διαφωτισμό (Genovesi, Muratori, Soave)», «Η διδασκαλία της φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών στο 19ο αιώνα».



ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/09/2001







ΚΡΙΤΙΚΗ



Δύο είναι οι βασικοί λόγοι που προσελκύουν το ενδιαφέρον πολλών ερευνητών για τον νεοελληνικό Διαφωτισμό: η αναλυτικο-συγκριτική προσέγγιση των κειμένων αυτής της περιόδου επιβεβαιώνει όλο και πιο πειστικά την έκταση και το βάθος των επιδράσεων που άσκησε σε αυτήν ο ευρωπαϊκός Διαφωτισμός· και η έρευνα των κειμένων αναδεικνύει την αγωνιώδη προσπάθεια των «δασκάλων του Εθνους» για τον φιλελεύθερο και δημοκρατικό προσανατολισμό του νέου κράτους.

Στα πλαίσια αυτού του προβληματισμού εντάσσεται το πρόσφατο βιβλίο της κυρίας Αθανασίας Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη. Τα 14 κεφάλαιά του, αποτέλεσμα εξαντλητικής έρευνας, περιστρέφονται γύρω από τρία σημαντικά και, κυρίως, επίκαιρα φιλοσοφικά θέματα. Το πρώτο είναι ο τρόπος με τον οποίο παρουσίασαν το πρόβλημα της ελευθερίας οι πιο γνωστοί εκπρόσωποι του νεοελληνικού Διαφωτισμού, οι περισσότεροι από τους οποίους συνδέουν εκλεκτικά την αρχαιοελληνική παράδοση με τις νεότερες εξελίξεις της ευρωπαϊκής πολιτικής σκέψης, υπερβαίνοντας την εκφυλισμένη πλέον διαμάχη «αρχαίοι - νεότεροι». Αρχικά η συγγραφέας αναλύει τις απόψεις του Βούλγαρη για την ελευθερία και ειδικά για τη θρησκευτική ανοχή (ανεξιθρησκία) και την εξάρτησή τους από την παρόμοια διδασκαλία του Βολταίρου. Ο «Ανώνυμος» της Ελληνικής Νομαρχίας θέτει ως προϋπόθεση της ελευθερίας την πολιτική αγωγή με πυρήνα τον πατριωτισμό. Ο Ν. Βάμβας, επηρεασμένος από τις ελληνοκεντρικές ιδέες του Κοραή, πίστευε ότι η πολιτική ελευθερία προϋποθέτει την ηθική ολοκλήρωση μέσω της παιδείας, θεωρώντας αποστολή της φιλοσοφίας τη διδαχή της αρετής και αφετηρία της πολιτικής την αγάπη. Ο Βενιαμίν Λέσβιος εισηγείται έναν εκπαιδευτικό και ιδεολογικό προοδευτισμό και αναπτύσσει μια ρηξικέλευθη και επίκαιρη θεωρία για τα φυσικά δικαιώματα του ανθρώπου, επηρεασμένος πιθανώς από την πολιτική φιλοσοφία του Locke και τις ιδέες του Ρήγα. Στο ίδιο θέμα αναφέρεται το πέμπτο κεφάλαιο, το οποίο πραγματεύεται την «πολυμορφία της ελευθερίας» του συστηματικού φιλοσόφου Π. Βράιλα-Αρμένη: ελευθεροτυπία, καταδίκη του δεσποτισμού, ευθύνη του δημοσιογράφου. Η θεμελιώδης θέση του Βράιλα ότι η ελευθερία είναι «αναφαίρετος και αναπαλλοτρίωτος, ιερά και απαραβίαστος» συντέλεσε στην ωρίμανση της ιδέας για τη συνταγματική κατοχύρωση της πολιτικής ελευθερίας. Η κυρία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη κατέχει άριστα το εκτενές φιλοσοφικό έργο του Βράιλα, εφόσον παλαιότερα είχε εμπλακεί ενεργά στην κριτική έκδοσή του.

Το δεύτερο θέμα που εξετάζεται είναι αυτό της διαπάλης της θρησκευτικής πίστης με την αθεΐα, η οποία συνδέθηκε με τις ιδέες του ευρωπαϊκού Διαφωτισμού και θεωρήθηκε απειλή για τη διαμορφωμένη τάξη πραγμάτων στην καθ' ημάς Ανατολή. Στη συνέχεια παρουσιάζεται η εξήγηση του νόθου αριστοτελικού έργου Περί αρετών και κακιών από τον πρώιμο διαφωτιστή και παιδαγωγό Σεβαστό Κυμινήτη, κατά τον οποίο κύριο στοιχείο κάθε «παιδαγωγίας» είναι η ηθική αγωγή. Στην ηθική αγωγή αναφέρεται και το κεφάλαιο για την παρουσία της στωικής φιλοσοφίας στον νεοελληνικό στοχασμό, με ιδιαίτερη αναφορά στον Κοραή. Τα ηθικά διδάγματα της στωικής φιλοσοφίας θεωρήθηκαν ιδιαίτερα χρήσιμα για τον επιπρόσθετο λόγο ότι δεν διίστανται από τη χριστιανική διδασκαλία. Η ρητορική τέχνη, στην οποία η συγγραφέας αφιερώνει το ένατο κεφάλαιο, εξετάζεται στο πλαίσιο της διδασκαλίας της γραμματικής τον 17ο αιώνα και σε σχέση με την παρουσία των ελλήνων λογίων στις παρίστριες ηγεμονίες. Η ρητορική βοηθούσε στην «αγωγή του ηγεμόνος», πολιτικού ή θρησκευτικού, που ήταν ένα αίτημα της εποχής.

Συμπερασματικά, εξετάζεται η διαμόρφωση της πολιτιστικής ταυτότητας του νεοέλληνα, η συζήτηση για την οποία άρχισε με αντίθετες απόψεις κατά τον 19ο αιώνα (Ζαμπέλιος - Παπαρρηγόπουλος). Η σύνδεση της κλασικής κληρονομιάς, που έφερνε τους Ελληνες στη Δύση, η θρησκεία, που τους ένωνε με την Ανατολή, η γλώσσα και η συνειδητοποίηση της εθνικής τους ετερότητας αποτέλεσαν τα στοιχεία αυτού που λέμε σήμερα, ίσως άκριτα, «πολιτιστική ταυτότητα». Συναφές με τις αναφορές που έχουν προηγηθεί θεωρείται το χωριστό κεφάλαιο για τις μεταφράσεις φιλοσοφικών κειμένων ευρωπαίων στοχαστών που επέδρασαν σημαντικά στη διαμόρφωση του νεοελληνικού Διαφωτισμού, κυρίως των Ιταλών Genovesi, Muratori και Soave. Το έργο κλείνει με μια σύντομη επισκόπηση της διδασκαλίας της Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών, όπου ο αναγνώστης πληροφορείται για τις τύχες της Φιλοσοφίας στο «Εθνικόν Πανδιδακτήριον» κατά τον 19ο αιώνα και τον ρόλο της στη διαμόρφωση της εθνικής ιδεολογίας.

Η κυρία Γλυκοφρύδη-Λεοντσίνη εκπόνησε ένα συστηματικό και ευανάγνωστο βιβλίο που απευθύνεται τόσο στον υποψιασμένο αναγνώστη όσο και στον σπουδαστή της Φιλοσοφίας. Εχει το προσόν να υποδαυλίζει την παραπέρα έρευνα, αλλά και να ικανοποιεί τις απαιτήσεις του απλού αναγνώστη για γενική παιδεία. Θεμελιώνεται στη διεισδυτική ερμηνεία των κειμένων, με βάση πρωτογενές (δημοσιευμένο και αδημοσίευτο) υλικό, και ακολουθώντας συγκριτική μέθοδο κατορθώνει να εντοπίζει και να αναδεικνύει ιδέες που προσδιόρισαν αποφασιστικά το προεπαναστατικό και μετεπαναστατικό κοινωνικοπολιτικό και εκπαιδευτικό γίγνεσθαι. Επιπρόσθετες αρετές του έργου είναι η εκφραστική ισορροπία και η σαφήνεια, που κάνουν τον μέσο αναγνώστη να το καρπώνεται εύκολα.



Ι. Γ. Δελλής (καθηγητής Φιλοσοφίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 03-02-2002