Ο επιβάτης

1965. Λίμνη Βάνζεε. Μια οικογένεια διαλύεται προσπαθώντας να αποδράσει από το Ανατολικό στο Δυτικό Βερολίνο. Ένα μέλος της, η μικρή Στέλλα Έντελσταϊν, εγκλωβίζεται στο Ανατολικό Βερολίνο.
1986. Δυτικό Βερολίνο. Μια παρέα νέων, ο Πήτερ Έντελσταϊν, ο Τίμοθυ Στόουν κι ο Νίκος Ανεμογιάννης, σχεδιάζουν τη φυγάδευση της Στέλλας Έντελσταϊν από το Ανατολικό Βερολίνο. Η απόπειρα στέφεται με επιτυχία, αλλά η οικογένεια διαλύεται και πάλι, και μάλιστα βίαια, καθώς τίποτε δεν είναι όπως εκ πρώτης όψεως φαίνεται.
Σύρος, 2002. Κάποιος επιστρέφει. Η τραγωδία επαναλαμβάνεται. Η νέα απελπισμένη απόπειρα επανένωσης της οικογένειας θα πνιγεί στο αίμα.[...]

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν το βιβλίο αυτό έφερε την υπογραφή ενός από τα καταξιωμένα ονόματα του χώρου, θα προκαλούσε συζητήσεις, όχι κατ' ανάγκην επειδή είναι ένα αριστούργημα της ελληνικής λογοτεχνίας, αλλά διότι διακρίνεται για τη γενικότερη οικονομία της αφήγησης και την ποιότητα της γραφής του, πόσο μάλλον όταν το θέμα του άπτεται της ιστορίας του Βερολίνου αλλά και της Ευρώπης στα μεταπολεμικά χρόνια. Ολ' αυτά αποτελούν ενδείξεις πως ο πρωτοεμφανιζόμενος Γιώργος Γλυκοφρύδης (γεννήθηκε το 1964) μπορεί με το πρωτόλειό του να κερδίσει τις εντυπώσεις και να πείσει για την αξία του.

Πολλοί Νεοέλληνες έχουν χρησιμοποιήσει ως σκηνικό πόλεις του εξωτερικού, άλλοι από γνήσια βιωματικότητα, άλλοι από αναγωγή λ.χ. του Παρισιού σε σύμβολο ζωής κι άλλοι από κούφιο κοσμοπολιτισμό. «Ο επιβάτης» ξεκινά από το Βερολίνο του 1965, προκειμένου να αναδείξει τις συνέπειες του διχασμού στους λαούς αλλά και στα άτομα. Μια οικογένεια διαιρείται βίαια μετά την προσπάθειά της να δραπετεύσει προς την ελεύθερη Δύση, με τον αδελφό (Πίτερ) και τον πατέρα να περνάνε στο Δυτικό Βερολίνο και την αδελφή, ονόματι Στέλλα, να μένει στο Ανατολικό. Είκοσι χρόνια αργότερα, ένας Ελληνας φοιτητής Αρχιτεκτονικής, ο Νίκος, φίλος του αδελφού της κοπέλας, αναλαμβάνει την επιχείρηση της απελευθέρωσής της και την εκτελεί με επιτυχία. Η συνέχεια μετατρέπει το έργο κατά βάση σε ερωτικό μυθιστόρημα, με τον μερισμό της ψυχής τού πρωταγωνιστή ανάμεσα στην Ελληνίδα αγαπημένη του, την οποία εντέλει παντρεύεται, και στη Γερμανίδα, την οποία συνεχώς αναζητεί· προς το τέλος παίρνει και την απόχρωση του θρίλερ με την ένοπλη επάνοδο του Πίτερ, που γίνεται η αφορμή για ένα αιματηρό μακελειό.



Μοιρασμένα αισθήματα



Το βιβλίο στηρίζεται στην ιδέα του διχασμού, κατ' αρχάς ως πραγματικότητας μιας χώρας που βίωσε για μισό περίπου αιώνα τη διχοτόμηση με τις ανάλογες επιπτώσεις, από τη μια, σε χιλιάδες οικογένειες, τα μέλη των οποίων χωρίστηκαν, και από την άλλη, στην ψυχολογία ενός ολόκληρου λαού. Το διχασμένο Βερολίνο αποτυπώνει αυτήν την αίσθηση και αποτελεί το αιώνιο σύμβολο -κάτι ανάλογο με τη Λευκωσία-, όχι μόνο των πολιτικών συγκρούσεων, αλλά κυρίως της ψυχικής διαίρεσης, όπως εντέλει εκφράζεται από τη σχιζοφρένεια που πλήττει τον Πίτερ. Οι Γερμανοί μεγάλωσαν με αυτά τα συμπλέγματα, με κόμπλεξ δηλαδή, αφ' ενός ενοχής για το ναζιστικό παρελθόν της χώρας τους και αφ' ετέρου, διαίρεσης, με τη μισή ψυχή τους σε μια ομογάλακτη χώρα, η οποία ανήκε μέχρι το 1989 στο αντίπαλο μπλοκ και επομένως ήταν -ή έπρεπε να είναι- εχθρική. Ο Γλυκοφρύδης ανάγει αυτήν την εθνική διχοστασία σε πανανθρώπινο δράμα, έστω κι αν το κέντρο βάρους μεταφέρεται από το επίπεδο των πολιτικών ηγεσιών στη ζωή ντόπιων και ξένων που ζουν στη γερμανική πρωτεύουσα.

Το δράμα παίζεται ιδιαίτερα στη σχέση του Νίκου με τη σύζυγό του, φίλη από το Βερολίνο, και τη Στέλλα, την οποία αγάπησε μετά τη σωτηρία της και την ξαναψάχνει μερικά χρόνια αργότερα. Η πρόθεση του συγγραφέα είναι να μεταφέρει το βερολίνειο σύμπλεγμα στην ψυχή ενός Ελληνα, που επηρεάστηκε από το κλίμα της Γερμανίας, και διχάζεται κι αυτός μέχρι τέλους. Ο έρωτάς του, που κινείται ανάμεσα σε δύο γυναίκες, όπως και ανάμεσα στην Ελλάδα και την Ευρώπη, γίνεται το κέντρο μιας τραγωδίας που περιπλανιέται από πόλη σε πόλη -σε ένα κοσμοπολίτικο μυθιστόρημα που άλλοτε επιβεβαιώνει κι άλλοτε όχι το νόημα της περιπλάνησης- και παρασύρει στη δίνη του όλους τους εμπλεκόμενους.

Ο Γλυκοφρύδης ξέρει να γράφει, ξέρει δηλαδή να αφηγείται, ειδικά σε συγκεκριμένες σκηνές, στις οποίες αυτή του η ικανότητα ξεδιπλώνεται ανάγλυφα. Ξέρει να βάζει τους ήρωές του να συζητάνε, να παίρνουν αποφάσεις και να τις εκτελούν, να ορίζουν το στίγμα τους μέσα σε ένα σκηνικό που αλλάζει και να προσπαθούν με αληθοφάνεια να επαναπροσδιοριστούν. Και τέλος, επιχειρεί -και εν πολλοίς το καταφέρνει- να παίξει με τα χρονικά επίπεδα: από την απόπειρα απόδρασης από το Ανατολικό Βερολίνο του 1965 στην Ελλάδα του 2002 κι έπειτα πίσω στον απεγκλωβισμό της Στέλλας το 1986 και κατόπιν πάλι στο σήμερα, τεχνική που δένει αρκετά καλά την όλη υπόθεση.

Ο αναγνώστης απολαμβάνει ένα δουλεμένο υφολογικά κείμενο, που πραγματεύεται το θέμα του με καθαρότητα και διαύγεια. Χωρίς να τρέχει με την κινηματογραφική ταχύτητα που προαναγγέλλεται στο οπισθόφυλλο, ακολουθεί τις επιταχύνσεις και τις επιβραδύνσεις με τον ρυθμό μιας ταλάντωσης.



Γιατί η ανθρώπινη καρδιά δεν είναι Βερολίνο;



Η αξία του έργου, όπως την προδιέγραψα παραπάνω, υφίσταται ως προς το ύφος και τον αφηγηματικό ιστό, αναδεικνύεται στην απόδοση του διχασμένου Βερολίνου και της μεταπολεμικής του τύχης, αλλά ατονεί, όταν θέλει ο αναγνώστης να δει πραγματοποιημένες τις προθέσεις του δημιουργού και στον ψυχισμό των ηρώων. Ο διχασμός δεν εσωτερικεύεται αφηγηματικά, αλλά -παρά τα πλάγια στοιχεία που δηλώνουν συχνά τις σκέψεις των πρωταγωνιστών- οι ψυχικές διεργασίες τους δεν εκτυλίσσονται μπροστά στα μάτια του αναγνώστη, και γι' αυτό ο τελευταίος δεν πείθεται. Ερωτήματα, όπως λ.χ. πού έγκειται το δίλημμα μεταξύ των δύο γυναικών ή γιατί ο ήρωας αποφασίζει να επιλέξει τη μία από την άλλη; -όταν τελικά στην προσπάθεια αυτογνωσίας του φτάσει στο οριστικό αποτέλεσμα-, δεν απαντιούνται. Ο ορατός διχασμός δεν γίνεται λογοτεχνικό μοτίβο, αλλά μένει ιστορικό δεδομένο με τις όποιες ψυχολογικές του προεκτάσεις.

Από την άλλη, η εναλλαγή από μυθιστορηματικό είδος σε μυθιστορηματικό είδος αιφνιδιάζει, δίχως να αφήνει πάντα θετικές εντυπώσεις. Εκεί που ο Νίκος βρίσκει ξανά τη Στέλλα και προοικονομείται η σύγκρουση για το ποια γυναίκα θα υπερισχύσει στην καρδιά του, εμφανίζονται τα φαντάσματα του παρελθόντος και επαναφέρουν το έργο στη σαγήνη της περιπέτειας εις βάρος του στοχασμού που ο ψυχικός διχασμός θα προκαλούσε. Αυτή η διακύμανση στην ένταση των επεισοδίων δεν είναι σίγουρο ότι κινεί συνεχώς το αναγνωστικό ενδιαφέρον, καθώς μπορεί να θεωρηθεί μια τεχνητή προσπάθεια και όχι μια αβίαστη εξέλιξη της πλοκής.

Παρά τις ατέλειές του το μυθιστόρημα προδιαθέτει για μια ακόμη δυνατότερη συνέχεια. Τέτοιες προσπάθειες αξίζει να επαναλαμβάνονται όσον αφορά το ζεστό ύφος, την κινηματογραφική περιγραφή και την ευφυή εναλλαγή των χρονικών επιπέδων, ενώ κρίνεται σκόπιμη η μείωση του όγκου με μεγαλύτερη εστίαση της προσοχής σε ένα συγκεκριμένο θέμα που να μην αιωρείται με αυξομειώσεις και θεματικές εναλλαγές.



ΓΕΩΡΓΙΟΣ Ν. ΠΕΡΑΝΤΩΝΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 10/11/2006