Η λογική της γραφής και η οργάνωση της κοινωνίας

Η επινόηση και η διάδοση της γραφής άσκησε καταλυτική επίδραση στις ανθρώπινες κοινωνιες. Αντλώντας επιχειρήματα τόσο από τον αρχαίο κόσμο (Αίγυπτος, Μέση Ανατολή) όσο και από τη σύγχρονη Αφρική, ο Goody εντοπίζει και υπογραμμίζει ορισμένα γενικά χαρακτηριστικά των κοινωνικών δομών που επηρεάστηκαν από αυτή τη μείζονα αλλαγή στον τρόπο επικοινωνίας. Εξετάζονται, ιδιαίτερα, οι επιπτώσεις της γραφής σε μερικά θεμελιώδη κοινωνικά φαινόμενα όπως τα θρησκευτικά, οικονομικά, πολιτικά και νομικά συστήματα. [...]







Στο παρόν βιβλίο ένας από τους πιο σημαντικούς σύγχρονους ανθρωπολόγους αναλύει τις επιπτώσεις της πρώιμης γραφογνωσίας στην οργάνωση των ανθρώπινων κοινωνιών. Ο Τζακ Γκούντι συνδυάζει ανθρωπολογική, ιστορική και κοινωνιολογική έρευνα και διασχίζει με μεγάλη άνεση τα σύνορα όχι μόνο μεταξύ επιστημονικών κλάδων αλλά και μεταξύ γεωγραφικών ηπείρων, εποχών και πολιτισμών. Ερευνά έτσι και περιγράφει ορισμένες από τις γενικές διαφορές στην κοινωνική οργάνωση μεταξύ κοινωνιών χωρίς γραφή και κοινωνιών με γραφή, καθώς και τη διαδικασία μετάβασης από τις μεν στις δε. Οι πρώιμες μορφές γραφής προϋποθέτουν μια μακρόχρονη διαδικασία εκμάθησης και επομένως οδηγούν στην εμφάνιση εγγράμματων ειδικών, που δεν συμμετέχουν στην πρωτογενή παραγωγή και συντηρούνται από τους άλλους. Χάρη στην αλφαβητική γραφή ορισμένες θρησκείες μπόρεσαν να διασχίσουν ορμητικά τα εθνικά τους σύνορα και να γίνουν θρησκείες προσηλυτισμού, θρησκείες «παγκόσμιες» παρά εθνικές. Στις εγγράμματες κοινωνίες οι θρησκευτικοί λειτουργοί συγκροτούν ένα ξεχωριστό σώμα, ένα ιερατείο που κατέχει και διαχειρίζεται τη γνώση των ιερών κειμένων. Η γνώση αυτή απέφερε σπουδαία προνόμια στους κατόχους της και αποτέλεσε τη βάση για την ανάπτυξη της Εκκλησίας ως γραφειοκρατικού θεσμού.

Ο Γκούντι ερευνά την επίδραση της γραφής στα πεδία της οικονομίας, της τεχνολογίας και της πολιτικής. Όπως και στην περίπτωση της θρησκείας, έτσι και στην περίπτωση της πολιτικής, η γραφή επιτάχυνε τη διαδικασία θεσμικής διαφοροποίησης και συνέβαλε στην προώθηση της αυτονομίας των οργανώσεων, οι οποίες με τη σειρά τους ανέπτυξαν τις δικές τους μεθόδους, το δικό τους σώμα γραπτής παράδοσης και τους δικούς τους ειδικούς. Η σχέση γραφής και πολιτείας παραπέμπει ευθέως στο σχηματισμό της γραφειοκρατίας και του κράτους και στην ανάπτυξη σύνθετων μορφών διοίκησης και διακυβέρνησης.

Η εξέταση της επίδρασης ενός μείζονος τρόπου επικοινωνίας, της γραφής, στην κοινωνική οργάνωση οδηγεί σε ποικίλες επανεκτιμήσεις ορισμένων ανθρωπολογικών και ιστορικών υποθέσεων, καθώς και στην αμφισβήτηση ορισμένων απλουστευτικών «ευρωκεντρικών» ιδεών για τη φύση των παραδοσιακών και των σύγχρονων κοινωνιών. Κλονίζεται έτσι η αυτάρεσκη υπόθεση ότι μόνο σε μια περιοχή του κόσμου μπόρεσε να αναδυθεί η νεωτερικότητα.

ΘΑΝΑΣΗΣ ΓΙΑΛΚΕΤΣΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/12/2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Αν σκεφτεί κανείς πόσο σπάνιες είναι οι τεχνολογίες που άλλαξαν τόσο ριζικά τη φυσιογνωμία του πολιτισμού όσο η επινόηση και η διάδοση της γραφής, είναι μάλλον λίγα, και σχετικά όψιμα, τα έργα που έχουν ως αποκλειστικό αντικείμενο μια διεξοδική ανθρωπολογική μελέτη της. Ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση κατέχουν δύο εργασίες που εμφανίστηκαν -και οι δύο- στη δεκαετία του '80: το έργο του Walter J. Ong, Προφορικότητα και εγγραμματοσύνη (Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, Ηράκλειο, 1997) και, βεβαίως, η βαρύνουσα μελέτη που παρουσιάζεται σήμερα στα ελληνικά, του Jack Goody.

Από τους σημαντικότερους εκπρόσωπους της βρετανικής κοινωνικής ανθρωπολογίας στη μεταπολεμική περίοδο, καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Κέμπριτζ και διακεκριμένος αφρικανιστής, ο συγγραφέας της επιχειρεί εδώ μια μεγάλης κλίμακας επισκόπηση σε εκτεταμένους τομείς του πολιτισμού, η οποία, όπως αναγνωρίζει ήδη από τον πρόλογο του έργου του, τον απομακρύνει αναγκαστικά από τα εμπειρικά δεδομένα της επιτόπιας έρευνας, στα οποία εμφανίζονται τόσο προσκολλημένοι συνήθως οι κοινωνικοί ανθρωπολόγοι. Η μεγάλη αξία του έργου του, όμως, βρίσκεται ακριβώς εδώ: στην προσπάθεια να συνθέσει ποικίλα και ετερογενή δεδομένα σε μια ευρύτερη θεωρητική κατασκευή, του τύπου που όλο και καταθλιπτικότερα απουσιάζει από τις κοινωνικές επιστήμες των ημερών μας με τις εμπειριστικές εμμονές τους και τον αυξανόμενο κατακερματισμό που επιφέρει μια σχεδόν εργαστηριακή εξειδίκευση. Τα παραδείγματά του προέρχονται ως επί το πλείστον από τρεις μεγάλους πολιτισμικούς κύκλους -Αφρική, Ασία και μεταμεσαιωνική Ευρώπη- και περιλαμβάνουν δομές και πρακτικές τόσο πριν όσο και μετά τη γενίκευση της γραφής ως κυρίαρχου τρόπου επικοινωνίας· αυτό εξυπηρετεί ακριβώς την ομολογημένη συγκριτική του πρόθεση, να αμφισβητήσει ορισμένες αντιλήψεις περί μοναδικότητας της Δύσης, στο βαθμό που βλέπει πολλές από τις προϋποθέσεις της ανάδυσης του «μοντέρνου» κόσμου πολύ πιο διάχυτες απ' όσο γίνεται συνήθως αποδεκτό.

Για να εκτιμήσει κανείς μια τέτοια προσπάθεια δεν χρειάζεται να εμπλακεί στην άγονη συζήτηση περί προτεραιότητας των τρόπων παραγωγής ή των δομών επικοινωνίας μέσα στην ανθρώπινη ιστορία, αν τουλάχιστον κατανοεί τη διαλεκτική πρόταση ότι η επικοινωνία μετατρέπεται και η ίδια σε παραγωγική διαδικασία στο ιδιάζον πεδίο της αναπαραγωγής του κοινωνικού.



Θεσμοποίηση της γραφής



Το ενδιαφέρον του Goody για τις μορφές και τους τρόπους επικοινωνίας, εν πάση περιπτώσει, καθίσταται γόνιμο προπάντων εκεί όπου επικεντρώνεται στο μείζονα επικοινωνιακό νεωτερισμό, που άλλαξε εκ θεμελίων τη μορφή του πολιτισμού - τη θεσμοποίηση της γραφής. Στο απαιτητικό αυτό έργο του θα εξετάσει ακριβώς τις αλλαγές που επέφερε η γενίκευση της γραφής στη θρησκεία, στην οικονομία, στην πολιτική οργάνωση και στο δίκαιο. Παρ' ότι οι σφαίρες αυτές διαπλέκονται διαρκώς στην αληθινή κοινωνική ζωή, σε βαθμό που είναι αδύνατη μια πραγματικά μεμονωμένη πραγμάτευσή τους, μπορούν εντούτοις να διακριθούν ορισμένα νήματα με ιδιαίτερη κάθε φορά αφετηρία, τα οποία μόνο εκ των υστέρων θα γενικευτούν δένοντας στην κίνησή τους πολλούς παράπλευρους τομείς της συλλογικής ζωής.

Στον τομέα της θρησκευτικής ζωής η εδραίωση της γραφής επέφερε τέτοιες κοσμογονικές αλλαγές, που η κατανόησή τους διακυβεύει την ίδια την έννοια του όρου «θρησκεία». Διορατικά ο Goody επισημαίνει ότι στις κοινωνίες χωρίς γραφή υπάρχει λατρεία, η οποία ωστόσο δεν διαχωρίζεται από άλλες τελετουργικές πράξεις της κοινωνικής ζωής, από τρέχουσες κοσμοαντιλήψεις και ηθικές, οικονομικές ή άλλες πολιτισμικά προσδιορισμένες συμπεριφορές· η ίδια η ιδέα της θρησκείας, ως απόλυτα διακριτής σφαίρας δραστηριοτήτων, συγκροτημένης γύρω από μια πίστη που με τη σειρά της προϋποθέτει έναν αποκεκαλυμμένο Λόγο και ένα εξειδικευμένο σώμα ερμηνευτών του, είναι αδιανόητη χωρίς την προΰπαρξη της γραφής και, ουσιαστικά, αντιστοιχεί στον ειδικό τύπο θρησκευτικότητας που γεννήθηκε με το μονοθεϊσμό: μια πανίσχυρη ιδεολογία με απεριόριστες φιλοδοξίες επέκτασης, που πολύπλοκα νήματα τη συνδέουν με τις νέες τεχνικές της κυριαρχίας και της πολιτικής διακυβέρνησης. Αν, από την άλλη μεριά, στην οικονομία η εδραίωση της γραφής συνδέεται με έναν αντίστοιχο διαχωρισμό της οικονομικής σφαίρας, που επιτυγχάνεται με τη νομισματοποίηση της οικονομίας και τη δημιουργία ενός σχετικά αυτόνομου τομέα εμπορευματικής κυκλοφορίας, με αντίστοιχα διορατικό τρόπο ο Goody θα δείξει ότι το σπέρμα του σύγχρονου καπιταλισμού είχε ήδη γεννηθεί στην αρχαία Μεσοποταμία (όσο -θα μπορούσε κάποιος να σκεφτεί- το σπέρμα του νεότερου αστικού τύπου οργάνωσης της κοινωνίας είχε γεννηθεί στην ελληνική πόλη του 5ου π.Χ. αιώνα).



Το πέρασμα στο κράτος



Η μείζων πολιτική συνέπεια που αντιστοιχεί στη θεσμοποίηση της γραφής είναι βεβαίως το πέρασμα από τις «ακέφαλες» κοινωνίες στις κοινωνίες με κράτος. Παρ' ότι μια τέτοια μετάβαση δεν υπήρξε ακαριαία, υπάρχουν πολλές ενδιάμεσες μορφές και ασφαλώς δεν οφειλόταν αποκλειστικά στη γραφή, δεν χρειάζεται να τονίσουμε πόσο συνέβαλε στη διαστρωμάτωση των κοινωνιών και στην ιεράρχηση των προνομίων η δημιουργία μιας κεντρικά ελεγχόμενης διοίκησης, βασιζόμενης κατ' εξοχήν στην οργάνωση του αρχείου, και η εκ μέρους της μονοπώληση των δικαιωμάτων «νόμιμης» βίας. Στο επίπεδο του δικαίου, τώρα, η μετάβαση από την προφορικότητα στη γραφή αντιστοιχεί σε ό,τι ονομάζουμε εθιμικό και γραπτό δίκαιο. Εως αργά συνέχισαν αυτά να αναγνωρίζονται ως παράλληλες πηγές δικαιοπραξίας, ωστόσο η σταδιακή υπερίσχυση του κώδικα έναντι του εθίμου άλλαξε ραγδαία τη δομή των κοινωνικών σχέσεων αφού, γενικά, τείνει να ευνοεί την ατομική γραμμή ιδιοκτησίας και κληρονομιάς (κατοχυρωμένη υπό μορφή γραπτών συμβάσεων) έναντι των συλλογικών δικαιωμάτων της ομάδας. Μια ιδιαίτερα δραματική επίπτωση αυτού ήταν η απαλλοτρίωση της γης στις αποικιοκρατούμενες κοινωνίες (μολονότι όχι αποκλειστικά σε αυτές), που σταδιακά μεταβιβάστηκε μέσω της κρατικής επικύρωσης σε προνομιούχα άτομα, τα οποία σχημάτισαν τις μελλοντικές οικονομικές ελίτ. Με ανάλογο τρόπο ενισχύθηκε η αστική, μονογαμική μορφή οικογένειας, αφού παιδιά τα οποία δεν προέρχονταν από έγγραφες, θρησκευτικά επικυρωμένες ενώσεις αποκλείονταν από κάθε δικαίωμα κληρονόμησης.

Δεν χρειάζεται να τονίσει εδώ κάποιος το εύρος των γνώσεων και τον όγκο του πληροφοριακού υλικού που βρίσκεται στη βάση ενός τέτοιου έργου. Για το μέγεθος του έγχειρήματός του -και ανεξαρτήτως της ευστοχίας όλων των επιμέρους αναλύσεών του- θα έλεγε κανείς ότι το ύφος του Goody είναι μάλλον χαμηλότονο και μετριοπαθές, προσπαθώντας παντού να είναι όσο το δυνατόν τεκμηριωμένος και προπαντός να αποφεύγει οποιαδήποτε αξιακά μονοσήμαντη δήλωση. Παρά τη βρετανική επιφυλακτικότητά του, ωστόσο, είναι δύσκολο κάποιος τελειώνοντας το βιβλίο του να μη σκεφτεί τον περίφημο αφορισμό του Levi-Strauss από τους Θλιμμένους τροπικούς: «Αν η υπόθεσή μου είναι ακριβής, πρέπει να δεχθούμε ότι πρωταρχική λειτουργία της γραπτής επικοινωνίας είναι η διευκόλυνση της υποδούλωσης».



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2002