Πατέρας και γιος

Θρησκευτική πίστη και επιστήμη

«Το βιβλίο τούτο είναι η καταγραφή του αγώνα ανάμεσα σε δύο ιδιοσυγκρασίες, δύο συνειδήσεις και σχεδόν δύο εποχές. Η έκβασή του ήταν αναπότρεπτα η ρήξη» (σ. 15). Με τα λόγια αυτά ξεκινά ο Εντμουντ Γκος το πρώτο κεφάλαιο στο βιβλίο του Πατέρας και γιος, που δημοσιεύεται στο Λονδίνο το 1907. Οι δύο ιδιοσυγκρασίες είναι ο γιος Sir Εντμουντ (1849-1928), ποιητής και κριτικός της τέχνης και της λογοτεχνίας, και ο πατέρας Φίλιπ Χένρι Γκος (1810-1888), σημαντικός βιολόγος και φυσιοδίφης του 19ου αιώνα.

Ιδιότυπο βιβλίο. Μια αυτοβιογραφική αφήγηση για τα παιδικά και τα εφηβικά χρόνια του συγγραφέα, που ωστόσο επικεντρώνεται μόνο στη σχέση πατέρα και γιου. Και μάλιστα όχι σε κάθε πλευρά αυτής της σχέσης, αλλά ειδικά στην πνευματική της διάσταση και, ακόμη ειδικότερα, στο βαρύ πέπλο της θρησκείας που κάλυψε την επαφή πατέρα και γιου.

Εντμουντ Γκος «Πατέρας και γιος. Σπουδή πάνω σε δύο ιδιοσυγκρασίες» Μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, σελ. 292 Εντμουντ Γκος «Πατέρας και γιος. Σπουδή πάνω σε δύο ιδιοσυγκρασίες» Μετάφραση: Παναγιώτης Σουλτάνης Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης, 2015, σελ. 292 |

Η μητέρα αναφέρεται στο βιβλίο με πολύ θετικό πρόσημο (και κεφαλαίο γράμμα, όπως και ο Πατέρας), αλλά δεν φαίνεται να αποτέλεσε τρίτο πόλο στην οικογενειακή δομή, καθώς υπήρξε απολύτως ταυτισμένη με τις θρησκευτικές πεποιθήσεις του πατέρα και, επιπλέον, έφυγε νωρίς από τη ζωή, όταν ο συγγραφέας ήταν μόλις 7 ετών.

Ο πατέρας είναι κεντρική μορφή σε μια κλειστή προτεσταντική ομάδα με φονταμενταλιστικό χαρακτήρα, τους «Αδελφούς του Πλύμουθ», μια σέχτα που εξακολουθεί να υπάρχει ακόμη, δύο αιώνες μετά την ίδρυσή της. Λειτουργεί μάλιστα ως άτυπος πάστορας στο Ντέβον, όπου μεγαλώνει ο μικρός Εντμουντ, αφού η αδελφότητα δεν αποδέχεται την επίσημη αγγλικανική εκκλησία και οργανώνεται με βάση την ανάγνωση και την κυριολεκτική ερμηνεία της Βίβλου, προετοιμάζοντας τους πιστούς της για την επικείμενη Κρίση και την άμεση ανάληψη στους Ουρανούς.

Αυτό όμως που καθιστά τη μορφή του Πατέρα ενδιαφέρουσα, ακόμη και γοητευτική, είναι το γεγονός ότι συνδυάζει την ολοκληρωτική θρησκευτική ένταξη με την αφοσίωση στην εμπειρική επιστήμη. Ο Φίλιπ Χένρι Γκος έχει μια σημαντική θέση στην επιστήμη του 19ου αιώνα, θεωρείται από τους ιδρυτές της θαλάσσιας βιολογίας, είναι αυτός που επινόησε το aquarium, είναι μέλος της Royal Society και συνομιλητής του Δαρβίνου.

Ακραία πίστη και επιστήμη μπορούν λοιπόν να συνυπάρχουν στο οικογενειακό περιβάλλον των Γκος, αντίθετα με τα κηρύγματα του Διαφωτισμού. Μία από μεγάλες αρετές του βιβλίου είναι η συναρπαστική μεταφορά της συνύπαρξης πίστης και επιστήμης, το διανοητικό δίπολο που καθορίζει τις ζωές του πατέρα και του γιου.

Ο πατέρας μπορεί με πλήρη άνεση να πείθει τον γιο του ότι οποιαδήποτε καταστροφή στην Ιταλία είναι εκδήλωση της Θείας Δίκης, αφού οι θιγόμενοι είναι άπιστοι ρωμαιοκαθολικοί, οπαδοί της «Πόρνης της Βαβυλώνας» (σ. 90-91), και την ίδια στιγμή να του φέρεται με απόλυτη ευγένεια και καλοσύνη και να αφιερώνει άπειρο χρόνο για να τον μυήσει στις χαρές της φύσης και της επιστήμης.

Η επιστήμη βεβαίως που ασκεί ο πατέρας Γκος δεν είναι η επιστήμη των τολμηρών υποθέσεων∙ πιο κοντά στο πνεύμα του Βάκωνα παρά του Νεύτωνα, περιορίζεται στη συστηματική παρατήρηση, την καταγραφή και την ταξινόμηση – ο Γκος διαβάζει λοιπόν και τη Φύση, όπως τη Βίβλο, κυριολεκτικά.

Γι’ αυτό και του είναι αδύνατο να συμφιλιωθεί με την ιδέα πώς είναι δυνατόν να συνυπάρχουν στην επιστήμη δύο αντιφατικές θεωρίες (σ. 100).

Ετσι, όταν ξεσπά η επιστημονική κρίση της δεκαετίας του 1850 που οδήγησε στη διατύπωση της θεωρίας της εξέλιξης των ειδών από τον Δαρβίνο (μια θεωρία που είχε προετοιμαστεί από τις γεωλογικές ανακαλύψεις του Τσαρλς Λάιελ, οι οποίες έδειχναν ότι η ηλικία της Γης ήταν απείρως μεγαλύτερη από τα γραφόμενα στη Βίβλο), ο Γκος, παρά την εκτίμησή του στους πρωτοπόρους επιστήμονες της εποχής του, θα ταχθεί αποφασιστικά υπέρ της Πίστης.

Δημοσιεύει λοιπόν τον Ομφαλό, ένα εκκεντρικό σύγγραμμα στο οποίο υποστηρίζει ότι τόσο η Γη όσο και ο άνθρωπος δημιουργήθηκαν ακαριαία από τον Θεό, σύμφωνα με την περιγραφή της Γενέσεως, δημιουργήθηκαν όμως έχοντας ήδη παρελθόν και καταγραμμένη προϊστορία – ο Αδάμ δηλαδή είχε ομφαλό, έστω κι αν «κανείς ομφάλιος λώρος δεν τον συνέδεσε ποτέ με μια μητέρα» (σ. 104).

Παρά τις αντίθετες προσδοκίες του Γκος, το πόνημά του συνάντησε αδιαφορία, ακόμη και σαρκασμό – κάποιοι είπαν ότι ο Θεός έβαλε τα απολιθώματα στα πετρώματα για να δοκιμάσει την πίστη των γεωλόγων.

Ο γιος μάλιστα περιγράφει το συμβάν ως καθοριστικό για την αποξένωση και την προϊούσα μελαγχολία του πατέρα του και θεωρεί ότι επηρέασε αποφασιστικά και τις δικές τους σχέσεις.

Δεν είμαι σίγουρος αν θα παρηγορούσε τον Φίλιπ Χένρι Γκος το γεγονός ότι, πολλά χρόνια αργότερα, η ιδέα του εκτιμήθηκε δεόντως από τον Μπόρχες για «την ελαφρώς τερατώδη κομψότητά της», αφού «η πρώτη στιγμή [του χρόνου και της Δημιουργίας] περικλείει όχι μόνο ένα άπειρο μέλλον αλλά και ένα άπειρο παρελθόν» («Η δημιουργία και ο Φίλιπ Χένρι Γκόσι», Δοκίμια Ι, μτφρ. Αχ. Κυριακίδης, Ελληνικά Γράμματα 2007, σ. 240).

Θα φάνηκε ήδη ότι διαβάζω στον Πατέρα και Γιο περισσότερο το χρονικό μιας εποχής και μιας ιδιότυπης τρυφερής σχέσης παρά το χρονικό μιας ρήξης.

Η ρήξη βεβαίως επήλθε, ήρθε όμως σχετικά αργά, όταν ο γιος ενηλικιώνεται και απομακρύνεται από την πατρική εστία. Είναι ωστόσο εντυπωσιακό ότι οι πρώτες ρωγμές στη σχέση δημιουργούνται όταν ο γιος έρχεται κάποια στιγμή τυχαία σε επαφή με τη λογοτεχνία.

Ο γιος μεγαλώνει μέσα στα βιβλία, η πρώτη λέξη που προφέρει είναι «βιβλίο», του απαγορεύεται όμως αυστηρά κάθε επαφή με οποιαδήποτε μορφή μυθοπλασίας. Η άμυνα της θρησκόληπτης οικογένειας στηρίζεται στη δοκιμασμένη συνταγή της «εξορίας των ποιητών».

Οπως σε κάθε καλό βιβλίο, η γραφή του Πατέρας και Γιος είναι απολύτως εναρμονισμένη με το περιεχόμενό του - αποπνέει την ίδια λιτότητα, συγκράτηση και ευγένεια. Ακόμη μία αξιόλογη έκδοση από τις ΠΕΚ, σε υποδειγματική μετάφραση και επιμέλεια του Παναγιώτη Σουλτάνη.

Εφημερίδα των Συντακών, 12.03.2016