Η τροφή των Θεών

Μια ευφάνταστη αλληγορία από τον συγγραφέα του "Αόρατου ανθρώπου" και του "Πολέμου των κόσμων". Ένα βιβλίο που δικαιώνει τον χαρακτηρισμό του Γουέλς ως αντισυμβατικού διανοούμενου, πρωτότυπου κοινωνικού στοχαστή και προπάντων κορυφαίου μυθιστοριογράφου.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Αναμφισβήτητα δεν υπάρχουν προφήτες που μπορούν να προβλέψουν το μέλλον -είναι φύσει αδύνατον να «φωτογραφίσει» κανείς κάτι που δεν υφίσταται, που δεν έχει δημιουργηθεί. Ορισμένοι επιστήμονες και συγγραφείς, ωστόσο, οι οποίοι, σύμφωνα με τον Ποιητή, έχουν «πάντα ανοιχτά πάντα άγρυπνα τα μάτια της ψυχής τους», γνωρίζουν απόλυτα την κοινωνικοπολιτική πραγματικότητα της εποχής τους. Τώρα, αν μπορούν να τη διαμορφώσουν θετικά ή αρνητικά, αυτό είναι μια άλλη υπόθεση που δεν ανήκει στη δικαιοδοσία τους· αυτή είναι υπόθεση των δημοτικών αρχόντων. Κι επειδή οι δημοτικοί άρχοντες είναι συνήθως, εκτός ελάχιστων εξαιρέσεων, αμοραλιστές, τότε το μέλλον της πραγματικότητας την οποία και διαχειρίζονται, διαγράφεται δυσοίωνο. Κι αυτό, βεβαίως, δεν χρειάζεται να είναι κάποιος προφήτης για να το «προβλέψει». Αρκεί, πολύ απλά, να «προεκτείνει» το σήμερα στο αύριο. Ορισμένοι από τους προαναφερθέντες επιστήμονες διανοούμενους και συγγραφείς το κάνουν, εκπέμποντας με το έργο τους σήμα κινδύνου, αλλά φυσικά θεωρούνται ευφάνταστοι και ανεδαφικοί και δεν λαμβάνονται υπόψη. Αργότερα η ίδια αυτή πραγματικότητα τους επαληθεύει. Αλλά τότε είναι πλέον αργά.

Ο Χ. Τζ. Γουέλς (1866-1946) ανήκει στην κοινότητά τους· διαθέτει «όραση», γνώση της πραγματικότητας και της ανθρώπινης ποιότητας. Γράφει «φανταστικές» ιστορίες για εξωγήινους εισβολείς, για τρελούς επιστήμονες και για «μαγικές μηχανές». Ζει σε μια εποχή έντονων ιστορικών ανακατατάξεων και επιστημονικο-τεχνολογικών θαυμάτων που επιβεβαιώνουν την ανθρώπινη δυναμικότητα και ευφυΐα. Αλλά πιστεύει ακράδαντα ότι αν ο άνθρωπος δεν «εξημερωθεί» και, κυρίως, αν δεν αλλάξει φιλοσοφία πορείας κανένα θαύμα δεν πρόκειται να τον ωφελήσει. Το λέει με χίλιους τρόπους, με ομιλίες, με διαλέξεις, με συνεντεύξεις, καταθέτοντας επιχειρήματα και αποδείξεις· απευθύνεται ακόμη και στους ισχυρούς της Γης που καθορίζουν τη μοίρα του καθημερινού ανθρώπου. Και γράφει, βέβαια, βιβλία, συμβουλεύοντας τους πάντες, κυβερνώντες, επιστήμονες και απλούς πολίτες, να αφυπνιστούν και να αλλάξουν ιδεολογικό ορίζοντα και δρόμο, διαφορετικά το τέλος του κόσμου θα είναι τραγικό. Για να το αποδείξει -και να τους πείσει- «κατασκευάζει» μια «Μηχανή που ταξιδεύει μέσα στον χρόνο» (1895) και φτάνει ώς τα βάθη του μέλλοντος καταδεικνύοντας και «εμπράκτως» την πτώση του δυτικού πολιτισμού. Τα σύμβολά του, οι πρώην εργάτες-σκλάβοι έχουν μετεξελιχθεί σε κανιβαλικά, ανθρωποφάγα κτήνη, ενώ οι κύριοί τους -αφέντες, σε τροφή τους, στην κυριολεξία. Θύματα τελικά και οι δύο ενός κατά βάσιν ολοκληρωτικού καθεστώτος. Στο «Νησί του Δόκτορος Μορό» (1896) επιχειρεί, προκειμένου να αποτρέψει το τραγικό συμβάν, να μεταμορφώσει το «ζώο» σε «άνθρωπο». Δεν θα τα καταφέρει. Ο τελευταίος, διαπιστώνει πικρά ο Ουέλς, είναι υπόδουλος της φύσης του. Στον «Αόρατο άνθρωπο» (1897) το επίτευγμα αποκαλύπτει, όχι απλώς το «ζώο» που εμφωλεύει εντός του, αλλά το τέρας, ενώ στον «Πόλεμο των Κόσμων» (1898) στηλιτεύει την εγκληματική μακαριότητα του υπερφίαλου γήινου, γεγονός που επιτρέπει στον «εχθρό» να εισβάλει ανενόχλητος. Φυσικά, ο άνθρωπος που ταξίδεψε στο μέλλον για να διαπιστώσει ότι δεν είναι τίποτ' άλλο παρά θύμα του αλαζόνα εαυτού του, δεν θα εισακουστεί. Και μετά, τραγική ειρωνεία της «άχρηστης γνώσης» του, έναν χρόνο πριν από τον θάνατό του, βλέπει τη βόμβα στη Χιροσίμα (1945) να επαληθεύει τους «φανταστικούς» τρόμους του.

Στο πνεύμα της προειδοποίησης ανήκει και «Η τροφή των Θεών και πώς ήρθε στη Γη» («The food of the Gods, and How it Cam to Earth» 1904), όπως είναι ο πλήρης τίτλος του μυθιστορήματος. «Υψωθείτε πάνω απ' τη μικρότητά σας», συμβουλεύει για μία ακόμη φορά. «Γίνετε οι γίγαντες του εαυτού σας και οικοδομήστε ένα μέλλον για όλο τον κόσμο, χωρίς προκαταλήψεις και ατομικισμούς, χρησιμοποιώντας την επιστήμη για πρόοδο και ευημερία. Αλλά προηγουμένως φροντίστε να επανακτήσετε τον απολεσθέντα ανθρωπισμό σας. Αλλιώς θα χάσετε το παιχνίδι και θα παραμείνετε εγκάθειρκτοι της ζούγκλας σας». Από αυτήν την άποψη το επίτευγμα θα αποδειχτεί άχρηστο.

Στο ανά χείρας μυθιστόρημα ονομάζεται Ηρακλειοφορβία, και είναι μια ουσία που έφτιαξαν δύο επιστήμονες, ο κύριος Μπένσιγκτον και ο κύριος Ρέντγουντ, βασισμένη «τόσο στη φυσιολογία όσο και στη χημεία», αλλά, αθώοι στα όρια της αφέλειας, μοιάζει να μην έχουν συναίσθηση της ανακάλυψής τους. Γι' αυτό και την αφήνουν να διαρρεύσει, με απρόβλεπτες, καταστροφικές συνέπειες και επιπτώσεις πάνω στη Φύση και τον άνθρωπο. Φυτά και ζώα αναπτύσσονται τερατωδώς και οι άνθρωποι αποκτούν γιγάντιες διαστάσεις. Η εξωτερική εκδήλωση της «τροφής» προκαλεί, όπως είναι φυσικό, αρνητικές αντιδράσεις: «Σε τι θα ωφελήσει να κάνουμε τους φτωχούς έντεκα μέτρα ψηλούς;... Για να κερδίσουμε τι; Ενα προλεταριάτο από πεινασμένους γίγαντες;» Η παρωπιδική, συνήθως, πολιτική στενοκεφαλιά αδυνατεί να συλλάβει ακόμη και την υλιστική διάσταση και σημασία του φαινόμενου. Αδυνατεί, κυρίως, να συνειδητοποιήσει ότι από τα σκοτάδια του απερχόμενου μεσαίωνα αναδύεται ένας άλλος «νέος, γενναίος κόσμος», πιο υγιής και πιο εύρωστος, οι κάτοικοι του οποίου έχουν ήδη αρχίσει να οικοδομούν ένα ανθρωπινότερο μέλλον πάνω σε πιο στέρεα θεμέλια. «Μητέρα», αναρωτιέται εύλογα ένας απ' αυτούς, συνοψίζοντας το καινούριο ανανεωτικό πνεύμα, «αν η δουλειά είναι καλή, τότε γιατί δεν δουλεύουν όλοι; Γιατί υπάρχει δουλειά, μητέρα; Αν δεν υπήρχαν καθόλου πλούσιοι δεν θα ανήκαν τα πράγματα σε ανθρώπους σαν εμένα κι εσένα;» Αλλά για τη συντηρητική πλευρά οι άνθρωποι που εκφράζουν τέτοιες αιρετικές αναρχικές ιδέες, υπονομεύοντας με το μέγεθος του σώματος και της σκέψης τους την καθεστηκυία τάξη αιώνων, είναι «εκτρώματα» και πρέπει ή απομονωθούν ή να εξαφανιστούν. Αδυνατώντας να «αποκρυπτογραφήσει» το συντριπτικό γεγονός ότι οι νέοι άνθρωποι «σήκωναν μεγάλα κανόνια κι έκαναν άλματα εξήντα μέτρων», δεν είναι και σε θέση να «δει» τη μεγαλειώδη έλευση της Ιστορίας και «τη σκιά του μέλλοντος που έπεφτε πλατιά στον δρόμο τους».

Επιστήμη και πολιτική αντιπαρατίθενται στο μελλοντολογικό μυθιστόρημα του ανθρωπιστή Ουέλς που πίστευε σ' έναν ουτοπιστικό ουμανισμό και σ' ένα άλλο, ρομαντικό κοινωνικοπολιτικό σύστημα διακυβέρνησης, όπου θα μπορούσε να εξασφαλίσει τουλάχιστον μια πιο ανθρώπινη καθημερινότητα. Αλλά, όπως ήδη έχει προειπωθεί, δεν έτρεφε επί της ουσίας ψευδαισθήσεις. Γνώριζε κατά βάθος το ανέφικτο μιας τέτοιας ανεδαφικής προοπτικής. Κι ίσως γι' αυτό επιχειρούσε με το έργο του την εγρήγορση και την επαγρύπνηση. «Η τροφή των θεών» είναι δομημένη κάτω απ' αυτό το πνεύμα. Το διακηρύσσει μέσα από τις σελίδες της με σχεδόν στεντόρεια φωνή: «Δεν αγωνιζόμαστε για τους εαυτούς μας αλλά για την ανάπτυξη... να βγαίνουμε από τούτες τις σκιές και τα σκοτάδια έξω, στη μεγαλοσύνη και το φως...», ώστε κάποτε να «...έλθει ο καιρός που η μετριότητα θα έχει εξαλειφθεί τελείως από τον κόσμο του ανθρώπου». Με μια γλώσσα στιλπνή και κομψή, διανθισμένη με λεπτό, πνευματώδες χιούμορ, ο Χ. Τζ. Ουέλς, εξήντα χρόνια μετά τον θάνατό του, διαχρονικός και επίκαιρος όσο ποτέ, μας απευθύνει τον λόγο του, τον προβληματισμό του και την αγωνία του. Μας αφορά όλους.

Ωραία, στο πνεύμα του έργου -και της γραφής του- η μετάφραση της Ασπας Γολέμη.



ΜΑΚΗΣ ΠΑΝΩΡΙΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/03/2007