Αρχαία ελληνική μουσική

... Πέρα από τη θεώρηση των πλαισίων της ελληνικής μουσικής, επιχειρείται ένας ευρύτερος φωτισμός της τέχνης αυτής σε μια εθνολογική προοπτική, ενώ ένας συνοπτικός επίλογος την τοποθετεί σε μια οριστική ζώνη μεταξύ του αφροασιατικού και του ευρωπαϊκού πολιτισμού.
Πρόκειται για μια μελέτη που θα εποδειχθεί πολύτιμη τόσο για τους κλσσικούς φιλολόγους όσο και για τους ιστορικούς της μουσικής.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο West ανήκει σε μια μακρά σειρά φιλολόγων οι οποίοι προώθησαν τη μελέτη και τη σύγχρονη κατανόηση της αρχαίας ελληνικής μουσικής, αποδυόμενοι σε μια έρευνα που εν πολλοίς υπερέβαινε τα τυπικά όρια της επιστήμης τους (ενδεικτικά αναφέρουμε τους Reinach, Jan, Westphal, Dόring, Winnington-Ingram, Neubecker, Landels και Comotti). Η φιλολογική επιστήμη, με τη μακρά παράδοση και εμπειρία της, με τα δοκιμασμένα στον χρόνο μεθοδικά εργαλεία της και με τον ευαίσθητο όσο και αυστηρό σεβασμό της στα κείμενα και στις πηγές, έχει φροντίσει, κατά τα τελευταία περίπου 150 χρόνια, ώστε τα περί μουσικής κείμενα των αρχαίων ­αλλά και τα σωζόμενα μουσικά τεκμήρια­ να φθάσουν στα χέρια των συγχρόνων σε άρτιες κριτικές εκδόσεις. Ακόμη όμως και αν θεωρήσουμε ότι η έκδοση και επιμέλεια μιας μουσικοθεωρητικής πραγματείας εμπίπτει αυτονοήτως ­ως κείμενο­ στην καθ' ύλην αρμοδιότητα του φιλολόγου, δεν θα μπορούσε να ισχυρισθεί κανείς το ίδιο για την επιμέλεια της ίδιας της μουσικής ή για τη μουσική ανάλυση των σωζομένων, ούτε άλλωστε για τις πανοραμικές επισκοπήσεις και τις συνολικότερες αξιολογήσεις, όπως αυτή που προτείνεται στο Ancient Greek Music του Martin West.



Οι εντόπιοι και οι ξένοι



Η ενασχόληση του Martin West με την αρχαία ελληνική μουσική συνδυάστηκε ­σε μια περίοδο περίπου 25 ετών ώς σήμερα­ με τις παράλληλες μελέτες του στην αρχαία ελληνική γλώσσα και λογοτεχνία και στον ρόλο των μεγάλων ανατολικών πολιτισμών (Βαβυλωνίων, Ασσυρίων, Χετταίων κ.ά.) σε όλα τα επίπεδα της αρχαιοελληνικής πνευματικής και καλλιτεχνικής δημιουργίας.

Έχοντας ασχοληθεί μέσα από μια εκτενή αρθρογραφία με επί μέρους ζητήματα των παραπάνω θεμάτων, εξέδωσε το 1992 το Ancient Greek Music, μια συνολική επισκόπηση - εγχειρίδιο της αρχαίας ελληνικής μουσικής. Το βιβλίο αποτελεί την καλύτερη και πιο ενημερωμένη συνόψιση των σημερινών γνώσεών μας γύρω από το θέμα, μια και οι αμέσως προηγούμενες ανάλογες εργασίες είναι της δεκαετίας του '70, της Α. J. Neubecker (1977) και του G. Comotti (1979).

Με σταθερό σημείο αναφοράς τη μαρτυρία των σωζομένων αποσπασμάτων, το βιβλίο αναπτύσσει την επιχειρηματολογία του επεκτεινόμενο σε θέματα ρυθμού και ρυθμικής αγωγής, κλιμάκων και τρόπων, μελοποιίας και μορφολογίας, θεωρίας της μουσικής και οργανολογίας. Τα ίδια τα μουσικά τεκμήρια παρουσιάζονται στο 10ο κεφάλαιο: σημαντική είναι εδώ η παρουσία σχολίων, με οξυδερκείς αναλυτικές παρατηρήσεις που επικοινωνούν με το περιεχόμενο των προηγηθέντων κεφαλαίων.

Στα ιστορικά κεφάλαια ο West επεξεργάζεται την προσωπική του θέση για την αρχαία ελληνική μουσική εντάσσοντάς την στη συνολική του εικόνα του αρχαίου ελληνικού πολιτισμού. Το στοιχείο της διεπιστημονικότητας, που επικαλεστήκαμε παραπάνω, δεν αφορά μόνο την ενασχόλησή του ­ως φιλολόγου­ με τη μουσική αλλά και την αναζήτηση επιστημονικών στηριγμάτων και επιχειρηματολογικής έμπνευσης στη γλωσσολογία, στην ιστορία και στην ανθρωπολογία των ανατολικών πολιτισμών.

Προς την τελευταία κατεύθυνση (βλ. τον Επίλογο, που ταυτόχρονα προαναγγέλλει το επόμενο βιβλίο του The East Face of Helicon: West Asian Elements in Greek Poetry and Myth, Οξφόρδη, 1997) ο West οδηγείται από κάποια θεμελιώδη πεποίθηση που αφορά την ύπαρξη πολιτισμικών επιρροών μεταξύ των αρχαιότερων ανατολικών και του ελληνικού πολιτισμού και τη φορά αυτών των επιρροών από ανατολάς προς δυσμάς. (Το East Face of Helicon δεν έχει μεταφραστεί ­ακόμη­ στα ελληνικά, ωστόσο έχω την εντύπωση ότι οι αναθαρρήσαντες από τη νίκη κατά ενός σχετικά εύκολου στόχου, όπως ο Martin Bernal, θα βρουν στην περίπτωση του West ένα φρούτο πολύ σκληρό για τα δόντια τους.)

Ο West προσπαθεί να καλύψει τα νώτα του απέναντι στην κατηγορία της ανεδαφικότητας επεξεργαζόμενος στο τέλος του βιβλίου (κεφ. 12: «The Question of Transmission») μια εξαιρετικά ευφάνταστη όσο και πολύπλοκη, στις εναλλακτικές εκδοχές της, θεωρία για τη διάδοση των ανατολικών μοτίβων στην ελληνική λογοτεχνία, η οποία περιλαμβάνει περιπλανώμενους τραγουδιστές, εμπορικές επαφές, Έλληνες της Διασποράς με κυβερνητικές θέσεις σε ανατολικά ανάκτορα κ.ο.κ. Παρ' όλα αυτά, δεν μπορώ να αντισταθώ στον προσφιλή μου πειρασμό, αυτόν της αντιστροφής του ενδιαφέροντός μου από αυτό που μου δείχνει το δάχτυλο ­του West, στη συγκεκριμένη περίπτωση­ στο ίδιο το δάχτυλο: Μήπως, περισσότερο και από τις εικαζόμενες «επιρροές», αυτό που τεκμηριώνει το υλικό ­σε μερικές έστω περιπτώσεις­ είναι η διανοητική έξαρση που προκύπτει από την επαφή του ερευνητή με ένα καινούργιο, για την οπτική του κλασικού φιλολόγου, πεδίο γνώσης, αυτό των ανατολικών γλωσσών και λογοτεχνιών; Μήπως, δηλαδή, στα πλαίσια αυτής της έξαρσης, ό,τι είναι ξένο καταγράφεται ως διαφορά από το γνωστό, ό,τι είναι οικείο ως σχέση μαζί του;

Πάντως το ζήτημα των ανατολικών επιρροών σε ό,τι αφορά την αρχαία ελληνική μουσική είναι υπαρκτό και ανοικτό και ασφαλώς οι παρατηρήσεις του West, στο σύνολό τους, συμβάλλουν θετικά στην περαιτέρω διερεύνηση του θέματος, με την απαραίτητη για τα καθ' ημάς προϋπόθεση βέβαια ότι ο χαρακτήρας της έρευνας δεν θα αλλοιώνεται από την επίσημη πλέον νεοελληνική ιδεολογία της πάση θυσία κατάδειξης της περίφημης «αδιάρρηκτης συνέχειας του Ελληνισμού» και των ιδεολογημάτων που φλερτάρουν ­ή και τελικώς συζεύγνυνται­ αντιλήψεις περί πολιτισμικής καθαρότητας.

Κλείνοντας πρέπει να παραδεχθούμε ότι με το έργο του ο West τελικά κέρδισε ένα δύσκολο, αυτόθετο στοίχημα: τη συγγραφή, δηλαδή, ενός βιβλίου για ένα τόσο ευρύ θέμα στηριζόμενος κατά κύριο λόγο στα ελάχιστα μουσικά τεκμήρια και μόνο δευτερευόντως στο πολύ πιο πλούσιο υλικό των μουσικοθεωρητικών κειμένων. Πρόκειται για μια επιλογή στην οποία είχε προηγηθεί το 1986 ο αμερικανός φιλόλογος Jon Solomon, ο West όμως επιδεικνύει περισσότερη οξυδέρκεια και ευελιξία.

Η μετάφραση ενός τόσο σημαντικού βιβλίου κυκλοφόρησε μόλις επτά χρόνια μετά την έκδοση του πρωτοτύπου. Η πρωτοβουλία ανήκει στις Εκδόσεις Παπαδήμα, έναν από τους πιο σοβαρούς εκδοτικούς οίκους στον χώρο των φιλολογικών εκδόσεων. Η μεταφραστική εργασία ανετέθη προφανώς σε κάποιον φιλόλογο, χώρος στον οποίο ο συγκεκριμένος οίκος δεν έχει, υποθέτω, την παραμικρή δυσκολία να αλιεύσει μεταξύ πολλών και καλών συνεργατών. Πράγματι η μετάφραση ρέει σε καλά ελληνικά, ενώ είναι εμφανή στο κείμενο τόσο ο σεβασμός προς το πρωτότυπο όσο και η φροντίδα για τον έλληνα αναγνώστη.

Όλα αυτά τα θετικά ­και διόλου αυτονόητα για ελληνικές μεταφράσεις, ιδίως μουσικολογικών κειμένων­ καθιστούν ακόμη πιο θλιβερές κάποιες μεταφραστικές αστοχίες που σε κάποιες περιπτώσεις έχουν, δυστυχώς, ως αποτέλεσμα τον ακαριαίο θάνατο του μεταφερόμενου νοήματος. Θα αρκεστώ, στα πλαίσια του παρόντος, στην επισήμανση δύο μόνο περιπτώσεων, που όμως αντιπροσωπεύουν δύο ξεχωριστούς τύπους μεταφραστικών ατυχημάτων.

Το πρώτο αφορά την περίπτωση κατά την οποία ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μια έκφραση η οποία ξεφεύγει από την αυστηρά επιστημονική γλώσσα με σκοπό να χαλαρώσει τον αναγνώστη, να του κλείσει το μάτι κ.ο.κ. Γράφει ο West στη σ. 11 της «Εισαγωγής» του: «Για αυτούς τους λόγους (επειδή δηλαδή οι αρχαίοι Έλληνες χρησιμοποιούσαν διαστήματα διαφορετικά από τους δικούς μας τόνους και ημιτόνια) θα χρησιμοποιήσουμε το ουδέτερο ως προς τους τόνους (και τα ημιτόνια) σύστημα των cents που εισηγήθηκε ο φιλόλογος, μαθηματικός και μουσικολόγος Α. J. Ellis». Η φράση που μόλις διαβάσατε αποδίδει το νόημα της πρωτότυπης φράσης, το οποίο ο West εξέφρασε με κάπως περισσότερη ειρωνεία: «We shall therefore make use of the cent system invented by the tone-deaf philologist, mathematician and musicologist Α. J. Ellis». Ιδού τώρα η μετάφραση: «Συνεπώς θα κάνουμε χρήση του τμηματικού (cent) συστήματος που επινόησε ο κουφός στους τόνους φιλόλογος, μαθηματικός και μουσικολόγος Α. J. Ellis» (σ. 15).

Αν το παραπάνω παράδειγμα συμβάλλει ανακουφιστικά στη χαλάρωση του έλληνα αναγνώστη, χαρίζοντάς μας το γέλιο πριν και μετά τη συγκέντρωση που απαιτεί η ανάγνωση ενός τεχνικού βιβλίου, το επόμενο παράδειγμα θα τον βυθίσει στη θλίψη ύστερα από την έκπληξη του ακατανόητου: «Ο τελευταίος στίχος (...) πραγματοποιεί πλήρη αυτοσχεδιασμό στο μι, μια τετάρτη κάτω από την τονική» (σ. 396). Κοιτώντας το μουσικό παράδειγμα, συνειδητοποιώ με φρίκη ότι το ακυρωθέν νόημα ανασυστήνεται πλήρως αν στη θέση της λέξης «αυτοσχεδιασμός» τοποθετήσω τη λέξη «πτώση». Συγκρίνω αμέσως με το πρωτότυπο και διαπιστώνω ότι στα δεκάδες σημεία όπου ο West μιλάει για «cadence» στην τάδε ή στη δείνα νότα, το ελληνικό κείμενο μιλάει ­πλειοδοτώντας ακατανόητα­ για «αυτοσχεδιασμό». Είναι λοιπόν προφανές: ο μεταφραστής μας, φιλότιμος καθώς μοιάζει, άνοιξε ένα λεξικό μουσικής ορολογίας ­ μάλλον κάποιο από τα άθλια, όχι το καλό του R. Rajas (Αθήνα, 1996) ­ και διάβασε την απόδοση «αυτοσχεδιασμός» στο σχετικό λήμμα (υπονοείται η cadenza κοντσέρτου).

Το πρώτο από τα λάθη οφείλεται αμιγώς σε έλλειψη μεταφραστικού χιούμορ, το δεύτερο όμως πρέπει να καταλογισθεί κυρίως στον εκδότη, ο οποίος θεώρησε περιττό έξοδο τη μουσικολογική επιμέλεια ενός τέτοιου βιβλίου. Έστω και κατόπιν της κυκλοφορίας, η απάλειψη τέτοιων λαθών σε τυχούσα επανέκδοση του τόμου θα διέσωζε την ­έστω και τραυματισμένη­ υπόληψη του οίκου και θα ήταν κάτι παραπάνω από ευκταία.

Πάνος Βλαγκόπουλος,
ΤΟ ΒΗΜΑ, 10-10-1999