Γράμματα χωρισμού ΜΕΤΑΧΕΙΡΙΣΜΕΝΟ

Ένας από τους λόγους που οι γυναίκες κυρίως επιδόθηκαν στην επιστολογραφία είναι γιατί παλιά αυτός ήταν ο μοναδικός τρόπος να εκφραστούν λογοτεχνικά. Πολυ πριν αρχίσουν να γράφουν βιβλία, οι γυναίκες είχαν αρχίσει να εκφράζουν τα συναισθήματα, τις ελπίδες και τους φόβους τους υπό μορφή επιστολών.
Στο βιβλίο αυτό διάσημες και αφανείς γυναίκες, συγγραφείς και σερβιτόρες, ποιήτριες και μάνατζερ, μοιράζονται μαζί σου την πιο δύσκολη στιγμή της ζωής τους και σου δίνουν ιδέες.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο τομέας της επιστολογραφίας είναι στον τόπο μας παραμελημένος. Αν εξαιρεθεί η πολυσέλιδη μελέτη του Π. Μουλλά (Ο λόγος της απουσίας, 1992), που εξετάζει σφαιρικά το ζήτημα της αλληλογραφίας, λίγα ως ελάχιστα κείμενα έχει να επιδείξει η πρόσφατη νεοελληνική βιβλιογραφία επί του θέματος. Οπως εκείνη η μελέτη λειτουργούσε κατά βάση θεματικά (αφορμή της ήταν η νεανική αλληλογραφία του Φώτου Πολίτη), έτσι και ο παρών τόμος θεματίζει τον ερωτικό χωρισμό από τη μεριά των γυναικών: αυτές βλέπουμε να αντιδρούν σπασμωδικά, αποφασιστικά, με οργή και πάθος ή με ταπεινοφροσύνη και απόγνωση, με επιθετικότητα ή αυτοκαταστροφικές τάσεις, ευτελίζοντας ή μεγαλύνοντας το φύλο τους όταν έρχεται η στιγμή που πρέπει να ακουστεί το τελευταίο αντίο σε μια σχέση.

Πρόκειται για μια ανθολόγηση επιστολών χωρισμού που απλώνεται από τον 16ο ως τον 20ό αιώνα και επιμερίζεται σε δέκα ενότητες και ένα τελικό πρόσθετο «Υπόδειγμα καθοδηγητικό», γραμμένο σε τόνους ευτραπελίας και ανέμελης διάθεσης από... άνδρα συγγραφέα· είναι σαφής η διαφορά του ανδρικού αποστασιοποιημένου και ειρωνικού λόγου από τον λίγο-πολύ δραματοποιημένο και εμπαθή γυναικείο λόγο που εντοπίζει ο αναγνώστης στις δέκα προηγούμενες ενότητες τιτλοφορημένες ως εξής: «Εξω απ' τα δόντια», «Με στωικότητα και ψυχραιμία», «Χωρίς αυταπάτες», «Ας μείνουμε φίλοι», «Ο τρίτος άνθρωπος», «Διαζύγιο», «Η απόρριψη», «Αρνηση σε πρόταση γάμου», «Το γράμμα που δεν στάλθηκε ποτέ», «Γράμμα αποχαιρετισμού». Αποστολείς αυτών των αποχαιρετιστήριων επιστολών είναι γυναίκες παγκοσμίως επιφανείς, χειραφετημένες, συγγραφείς, με κοινωνική αναγνώριση, αλλά και γυναίκες αφανείς, άσημες, βουτηγμένες στην ανωνυμία ή πλασματικές, εικονικές. Εκ των πραγμάτων, λοιπόν, τίθεται στο προσκήνιο το ζήτημα του έμφυλου, γενολογικού λόγου και της λεγόμενης γυναικείας γραφής, ακόμη και της φεμινιστικής φωνής.



Γυναικείο μελάνι



Βέβαια, ο τόνος των επιστολών δεν είναι μονόχορδος, εξ ου και ο τυπολογικός επιμερισμός που ήδη αναφέραμε: αλλιώς αντιδρά στην απόρριψη ή την εγκατάλειψη η Γεωργία Σάνδη και αλλιώς η Σάρα Μπερνάρ ή η Σιμόν ντε Μποβουάρ. Το κρυφό νήμα όμως που συνδέει όλες αυτές τις επιστολές χωρισμού είναι το γεγονός ότι συγκροτούν μια διακριτή στάση, τη-γυναίκα-απέναντι-στον-χωρισμό. Πρόκειται για επιστολές γλαφυρές όπου κατά κανόνα υπερισχύει το συναισθηματικό βάρος, η εμπάθεια που προαναφέραμε και η οποία προσδίδει αυθεντικότητα και ειλικρινές φρόνημα στην αντιμετώπιση της ρήξης με το έτερο φύλο. Φυσικά, για μια σφαιρικότερη αντιμετώπιση του θέματος καλό θα ήταν να έχουμε ανάλογες γραπτές μαρτυρίες και από το «ισχυρό φύλο», τον ανδρικό λόγο του χωρισμού: εκεί θα βλέπαμε τις ενδεχόμενες ομοιότητες, αλλά κυρίως τις διαφορές από τον γυναικείο λόγο, τον λόγο περισσότερο της καρδιάς παρά του νου.

Για παράδειγμα, παρ' όλο που πρόκειται για λόγο πλασματικό και όχι ενύπαρκτο, ιστορικό, ο Φλωμπέρ (ο οποίος έχει δηλώσει, ως γνωστόν, ότι «η Μαντάμ Μποβαρύ είμαι εγώ», άρα αναλαμβάνει τον ρόλο του θηλυκού στο μυθιστόρημά του) υποκινεί τον Ροδόλφο να γράψει μια επιστολή αποχωρισμού προς την Εμμα, δηλωτική ενός κυνισμού και συνάμα μιας δειλίας, μιας σπάνιας αναυθεντικότητας. Αναδιφώντας λοιπόν σε αλληλογραφίες τόσο θηλέων όσο και αρρένων, θα απεκόμιζε κανείς πλήρη εικόνα του θέματος του χωρισμού, παραπεμπτική σε αμφότερα τα φύλα ακόμη, ενδιαφέρον θα είχε και μια ανθολόγηση ομοφυλόφιλων αλληλογράφων, όπου εμφιλοχωρούν άλλα αισθήματα και αποχρώσεις. Από αυτή την άποψη, ο παρών τόμος, επιλέγοντας αυστηρά μόνο τη «γυναικεία γραφή», γέρνει μονόπαντα προς μια φεμινιστικού τύπου πλευρά του ζητήματος. Η αιχμή του δόρατος είναι εδώ η διαχείριση του θέματος του χωρισμού αποκλειστικά από γυναίκες, και κατά το πλείστον «επώνυμες». Αυτό άλλωστε τονίζεται και στο εισαγωγικό σημείωμα της επιμελήτριας του τόμου, Εφης Φρυδά. Υπερτονίζεται δηλαδή το «γυναικείο μελάνι» που αφήνει ανεξίτηλα ίχνη στο τέλος μιας ερωτικής ετερόφυλης σχέσης - επιστολές που μέσα από το πένθος, το χιούμορ, την ελαφρά ειρωνεία ή την απελπισία παραπέμπουν στη γυναικεία οπτική, έτσι όπως αυτή διαμορφώνεται από τους εξωτερικούς, κοινωνικούς παράγοντες και συνάμα από την ατομική βούληση, συγκλίνουσα είτε αποκλίνουσα από τον κοινωνικό, ιστορικό περίγυρο.



Φεμινιστική σκοπιά



Το μέρος αυτό, των ιστορικών συγκυριών, προκύπτει από τα (σύντομα) βιογραφικά σημειώματα των γυναικών επιστολογράφων, που προτάσσονται στα γράμματά τους. Τα σημειώματα αυτά τοποθετούν στον καιρό τους, στην εποχή τους, τις γυναικείες γραφίδες που παρελαύνουν στον ανθολόγο τόμο και το κάνουν σαφώς με φεμινιστική σκοπιά (πρβλ. το βιογραφικό της Μαντάμ ντε Σταέλ, η οποία παρουσιάζεται ως «συγγραφέας και ακτιβίστρια της Γαλλικής Επανάστασης», αποσιωπώντας το μεγάλο βεληνεκές της λογοτεχνικής και δοκιμιακής παραγωγής της, το γεγονός ότι πρωτοστατεί στην εισαγωγή του ρεύματος του Ρομαντισμού στη Γαλλία και συγκαταλέγεται στους μείζονες γεφυροποιούς ανάμεσα στη γερμανική και στη γαλλική κουλτούρα). Ετσι όμως τα σημειώματα αυτά αναδεικνύουν μιαν υφέρπουσα ανεκδοτολογία που παραμένει αποκλειστικά στον ερωτικό βίο των ηρωίδων και αφήνει σε λανθάνουσα κατάσταση το μεγάλο ή μικρό εκτόπισμά τους στον λογοτεχνικό, κοινωνικό και ιστορικό χώρο. Δεν αναφέρεται επίσης πουθενά αν η παρούσα ανθολογία μεταφέρεται-μεταφράζεται στα καθ' ημάς από κάποια ξένη γλώσσα (τα «εσωτερικά τεκμήρια» παραπέμπουν μάλλον στα αγγλικά) ή έχει συγκροτηθεί ad hoc από την επιμελήτρια του τόμου - λεπτομέρεια που είναι κάθε άλλο παρά περιττή και αμελητέα.

Από τον ίδιο εκδότη (Μελάνι) και την ίδια εποχή (Ιούλιος 2003) κυκλοφορεί ένα τομίδιο της (πρωτοεμφανιζόμενης) Ολγας Μακρυγιάννη με τον τίτλο Υστερόγραφο, που θα έλεγε κανείς ότι λειτουργεί παραπληρωματικά προς τα Γράμματα χωρισμού. Ο υπότιτλος διευκρινίζει ότι πρόκειται για «Μικρά πεζά» και όντως ο αναγνώστης εντοπίζει 61 μικρά υστερόγραφα σημειώματα ως επί το πλείστον μονοσέλιδα (ή και μικρότερα, σπανίως μεγαλύτερα), που μηρυκάζουν με συγκρατημένη θλίψη και ανάλαφρη χάρη το θέμα της ερωτικής απώλειας. Και εδώ έχουμε το ξετύλιγμα της γυναικείας γραφής σε ανθηρό ελληνικό λόγο, που παραπέμπει με δύο έξεργα στα Αποσπάσματα του ερωτικού λόγου του Ρολάν Μπαρτ, αυτούς τους αφοριστικούς, μικρούς ερωτικούς σπασμούς τούς οποίους εισπράττει ως στέρηση το ερωτευμένο υποκείμενο.

Και τα δύο βιβλία, λοιπόν, το αλλοδαπό και το ημεδαπό, επιμένουν σε αυτό το κοινό αίσθημα της απώλειας, της ερωτικής διάψευσης που κινητοποιεί τις γυναίκες στη γραφή και στην εκ βαθέων εξομολόγηση των μύχιων συλλογισμών τους, στην ανάληψη των ευθυνών τους (όσες υπάρχουν) και στην προσπάθεια να κατανοήσουν οι ίδιες τι πήγε στραβά στη σχέση με τον άλλον, τι κακοφόρμισε σε πληγή χαίνουσα, που δύσκολα καλύπτεται με υψηλές ρητορικές και έντεχνες διατυπώσεις. Από αυτή την άποψη κερδίζουν τη συμπάθεια του αναγνώστη, αμφοτέρων των φύλων, καθώς θίγουν επάξια ένα πρόβλημα της πεζής (ή και ανάλγητης) καθημερινότητας, κλείνοντας τη θύρα της συμβαντολογικής περιπέτειας και ανοίγοντας την πόρτα στην επικράτεια της λογοτεχνίας.



Λίζυ Τσιριμώκου (καθηγήτρια Γενικής και Συγκριτικής Γραμματολογίας)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 12-10-2003