Κάρολος Μαρξ η ζωή του

Έντεκα πρόσωπα όλα κι όλα παραβρέθηκαν στην κηδεία του Καρόλου Μαρξ στις 17 Μαρτίου του 1883. «Το όνομα και το έργο του θα επιβιώσουν στους αιώνες» προέβλεψε ο Φρειδερίκος Ένγκελς στον επικήδειο λόγο του στο νεκροταφείο του Χάιγκειτ. Εκείνη την ημέρα ακούστηκε σαν απίθανος κομπασμός· είχε όμως δίκιο.
Ένας άνθρωπος βυθισμένος στις αντιφάσεις και τη μεγαλοφυϊα του, ένας στοχαστής ταλαιπωρημένος από την ένδεια και τη μεγαλεπήβολα σύλληψή του για τον κόσμο, ένας ακάματος εργάτης της επανάστασης κι ένας αφοσιωμένος οικογενειάρχης, ένας βαθύς οραματιστής που υπέφερε από τις μεγάλες του νευρώσεις -έτσι αναδύεται ο Κάρολος Μαρξ από τη βιογραφία του Φράνσις Γουίν. Μακριά από τις αγιογραφίες και τους εξορκισμούς, ο βιογράφος στρέφει το βλέμμα μας στο ίδιο το πρόσωπο που καθόρισε στο μεγαλύτερο βαθμό την ιστορία του 20ού αιώνα, στον φιλόσοφο που η σκέψη του φώτισε όσο κανενός άλλου τους μηχανισμούς του πολιτισμού μας και το έργο του μετέβαλε για πάντα την πολιτική.







ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Εισαγωγή
Ο ξένος
Ο μικρός αγριόχοιρος
Ο βασιλιάς που έτρωγε χορτάρι
Το ποντίκι στη σοφίτα
Το φοβερό τελώνιο
Ο μεγαλόσαυρος
Οι πεινασμένοι λύκοι
Ο ήρωας στη ράχη του αλόγου
Τα μπουλντόγκ και η ύαινα
Ο μαλλιαρός άγριος
Ο κατεργάρης ελέφαντας
Ο ξυρισμένος σκαντζόχοιρος
Υστερόγραφο 1: Συνέπειες
Υστερόγραφο 2: Εξομολογήσεις
Υστερόγραφο 3: Βασιλοκτονία
Ευχαριστίες
Επίμετρο του μεταφραστή
Ευρετήριο



ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο βρετανός συγγραφέας και δημοσιογράφος Φράνσις Γουίν έχει δίκιο όταν υποστηρίζει ότι ακόμη και σήμερα γνωρίζουμε πολύ λίγα για τον Κάρολο Μαρξ. Μεγάλο μέρος του έργου του παραμένει απροσπέλαστο, ενώ η επίδρασή του ήταν τέτοια που κάλυψε τα περιστατικά και τις συνθήκες της ζωής του με ένα πέπλο μυστηρίου, εικασιών και αυθαίρετων συμπερασμάτων. Αποφάσισε λοιπόν αυτή ακριβώς την περίοδο που η κατάρρευση των καθεστώτων τα οποία γεννήθηκαν και συντηρήθηκαν στο όνομα του Μαρξ θεωρείται τετελεσμένη να γράψει μια βιογραφία για τη μεγάλη αυτή φυσιογνωμία. Και την έγραψε με χιούμορ και κέφι, μολονότι όχι εντελώς ανεξίθρησκα, εν τούτοις με πνεύμα αντικειμενικότητας.

Ο Μαρξ αποτελεί τεράστιο κεφάλαιο για όλη την ανθρωπότητα και δεν μπορεί να πεταχτεί στον κάλαθο των αχρήστων απλώς επειδή κατέρρευσε η Σοβιετική Ενωση. Το σοβιετικό καθεστώς δεν ήταν άλλωστε δικό του δημιούργημα. Επιπλέον, δεν υπήρξε μόνο σπουδαίος φιλόσοφος αλλά και κοινωνιολόγος και οικονομολόγος και ιστορικός, όπως άλλωστε και δημοσιογράφος. Εζησε μέσα στην ένδεια και στα οικογενειακά δράματα, αυτοεξόριστος στην Αγγλία, μόνιμος πελάτης του ενεχυροδανειστηρίου, με τους πιστωτές του να τον κυνηγούν, σε ένα ακατάστατο σπίτι. Αν δεν ήταν ο Ενγκελς να τον ενισχύει οικονομικά και να φροντίσει το έργο του - ιδιαίτερα να βάλει σε τάξη και να επιμεληθεί τα χειρόγραφα του Κεφαλαίου μετά τον θάνατό του -, ίσως άλλη να ήταν η θέση του Μαρξ στην παγκόσμια σκέψη.

Θέλετε να καταλάβετε τι σημαίνει η αυτοκρατορία του κ. Μπιλ Γκέιτς ή γιατί τα Μακντόναλντς έχουν φτάσει ως την Κίνα; Διαβάστε τον Μαρξ, λέει ο Γουίν, που με το βιβλίο αυτό μας προσφέρει το πορτρέτο ενός ανθρώπου με φιλάσθενη κράση από τα νιάτα του, αλλά ακατάβλητη θέληση και απίστευτη εργατικότητα. Το πάθος, η εξοντωτική ειρωνεία και οι άσπλαχνοι αφορισμοί που επιστράτευε ο συγγραφέας του Κεφαλαίου προκειμένου να καταρρακώσει τα επιχειρήματα των αντιπάλων του παραμένουν και σήμερα μνημειώδη, τεκμήρια ενός πνεύματος που επιβαλλόταν έναντι των άλλων γιατί είχε τη δύναμη να ξεπερνά την αδυναμία του σώματος. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του μάλιστα, όταν συνέθετε το Κεφάλαιο, ο Μαρξ εργαζόταν όρθιος εξαιτίας των διοθηνών που τον ταλαιπωρούσαν.

Ο βίος του ήταν μια αλληλουχία δραμάτων, φτώχειας και καταχρήσεων (ποτό, εργασία στα όρια της υπερκόπωσης, ασταμάτητο κάπνισμα). Θα μπορούσε να ακολουθήσει μια λαμπρή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία στη Γερμανία. Προτίμησε μια άλλη πατρίδα. Την παγκόσμια κοινωνία της φτώχειας, που του πρόσφερε ένα τεράστιο, ζωντανό, θυμωμένο και αδιάφθορο ακροατήριο: το προλεταριάτο. Με το έργο του τού έδωσε ταυτότητα, προορισμό και τα εργαλεία που θα θεμελίωναν τον ρόλο του στην Ιστορία, όχι μόνο στην εποχή του αλλά και στον επόμενο αιώνα.

Ο γνωστός οικονομολόγος Πολ Σάμιουελσον είπε κάποτε ότι και να μην υπήρχε το έργο του Μαρξ, αυτό δεν θα σήμαινε τίποτε για την οικονομία. Αλλη γνώμη έχουν βεβαίως σήμερα στη Γουόλ Στριτ. Επιπλέον, χωρίς τις θεμελιώδεις αναλύσεις του Μαρξ, έννοιες όπως εργασία, μισθός, αξία, τιμή, κέρδος, εκμετάλλευση, προϊόν, υπεραξία και τόσες άλλες θα ακούγονταν σήμερα εντελώς διαφορετικές.

Είναι αφελές, ως ανόητο, να ταυτίζει κανείς τη φυσιογνωμία αυτή με τα σταλινικά στρατόπεδα συγκέντρωσης ή να χρησιμοποιεί ως επιχείρημα το ότι ήταν αδύνατον ένας άνθρωπος που προέβη σε ανεπιτυχείς επενδύσεις στο χρηματιστήριο του Λονδίνου να μιλήσει για το χρήμα. Τέτοια επιχειρήματα επικαλούνται μόνο όσοι τον παριστάνουν ακόμη και σήμερα ως μπαμπούλα, λέει ο Γουίν.

Μια άλλη κατηγορία επικριτών που απορρίπτει τον Μαρξ με ανθρωπιστικά επιχειρήματα του τύπου «καλλιέργησε την ιδέα της επαναστατικής βίας» αγνοεί δύο βασικά ζητήματα: πρώτον, την αθλιότητα μέσα στην οποία ζούσε ένα τεράστιο τμήμα του πληθυσμού της βιομηχανικής Ευρώπης· και, δεύτερον, ότι δίχως τις ιδέες του ή δεν θα υπήρχε ή θα ήταν πολύ ισχνότερο το κοινωνικό κράτος στην ήπειρό μας, όπως άλλωστε και η σοσιαλδημοκρατία, η οποία αναπτύχθηκε χάρη στην Πρώτη (που τη δημιούργησε ο ίδιος ο Μαρξ) αλλά και στη Δεύτερη Διεθνή. Για να μην πει κανείς ότι δαιμονοποιώντας τον οι απόγονοι και οι επίγονοι των αντιπάλων του υποσυνείδητα τον ταυτίζουν με τον Μπακούνιν. Ο Γουίν είναι υπερβολικός στην προσπάθειά του να παραστήσει τον Μπακούνιν ως ένα είδος καρικατούρας, αλλά έχει αναμφισβήτητα δίκιο στο σκεπτικό του ότι δεν υπάρχει κανένα περιθώριο αξιολογικής σύγκρισης ανάμεσα στους δύο άνδρες.

Ολη η ζωή του Μαρξ συνιστά μια υπεράνθρωπη προσπάθεια να συντρίψει, καθώς έλεγε, τη θεωρία του κέρδους. Ενας άνθρωπος αυτού του διαμετρήματος ήταν φυσικό να μην ήθελε να χάνει. Ούτε καν στο σκάκι, όπως μαρτυρεί ο Γουίν.

Τρεις είναι οι κυριότερες αρετές αυτής της βιογραφίας. Η πρώτη ότι ο Μαρξ εμφανίζεται ως κανονικός άνθρωπος και όχι ως πολιτισμικό, ιστορικό, πολιτικό ή φιλοσοφικό απολίθωμα. Δεν είναι ο απόστολος, ο προφήτης ή ο δαίμονας που στοιχειώνει τα όνειρα των βικτωριανών, των ευρωπαίων αστών και των παπάδων. Λέει χαρακτηριστικά ο Γουίν: «Τόσο οι εχθροί του όσο και οι μαθητές του αρνούνται να παραδεχτούν την πιο προφανή και συνάμα την πιο αναπάντεχη αρετή του: πως ο μυθικός αυτός δράκος και άγιος ήτανε ανθρώπινο πλάσμα». Η δεύτερη αρετή του είναι ότι η ζωή και η πολιτική δράση του Μαρξ παρουσιάζονται άρρηκτα δεμένες με την πορεία του συγγραφικού του έργου. Οπως η ζωή εξηγεί το έργο, έτσι και το έργο του Μαρξ εξηγεί τη ζωή του. Η τρίτη αρετή είναι ότι ακόμη και εκείνος που διαθέτει αποσπασματικές γνώσεις για το μαρξιστικό έργο ή για τις συνθήκες μέσα στις οποίες οικοδομήθηκε μπορεί από τη βιογραφία αυτή να σχηματίσει μια αρκετά πλήρη ιδέα και για την εποχή. Είναι ένα βιβλίο άκρως ατμοσφαιρικό - μια ποιότητα που χαρακτηρίζει μόνο τα καλά μυθιστορήματα. Γι' αυτό και όλα τα πρόσωπα που έπαιξαν σημαντικό ρόλο στη ζωή του Μαρξ αναδύονται ανάγλυφα μέσα από τις σελίδες του Γουίν: η γυναίκα του, ο Ενγκελς, τα παιδιά του, ο πατέρας του, οι πολιτικοί του αντίπαλοι. Και μαζί τους ο περίγυρος και η καθημερινή ζωή της βικτωριανής Αγγλίας, της Γερμανίας, του Παρισιού, γενικότερα τα κέντρα των παθιασμένων ιδεολογικών και πολιτικών αναμετρήσεων του 19ου αιώνα.

Στον μεταφραστή Θεόφιλο Τραμπούλη, που στο επίμετρό του δίνει μια κατατοπιστική εικόνα τού πώς μεταφράστηκε ο Μαρξ κατά καιρούς στα ελληνικά, αξίζουν ιδιαίτεροι έπαινοι για τη στρωτή και πολύ συχνά σπινθηροβόλο γλώσσα του, όπως και για την ακρίβεια στην απόδοση των όρων και των κύριων ονομάτων.



Αναστάσης Βιστωνίτης (συγγραφέας)

ΤΟ ΒΗΜΑ , 10-02-2002