491 δελτία (1930-1975) για τον Δημήτρη Χατζή

Τα γραπτά και φωτογραφικά τεκμήρια της συλλογής αποτυπώνουν, άλλοτε εύγλωττα κι άλλοτε υπαινικτικά, στιγμές από την ιδιωτική και δημόσια διαδρομή, μιας πολυσχιδούς προσωπικότητας: του δημοσιογράφου, πεζογράφου, ερευνητή φιλόλογου -πρωτίστως όμως του ανθρώπου με το ασίγαστο πάθος για αναζήτηση και διερύνηση του «πολιτικού και πνευματικού-ιδεολογικού χώρου της αριστεράς» και του «νέου ελληνισμού».

Αν θέλω να έρθω στην Ελλάδα, δεν είναι για να περάσω καλύτερα [...], δεν είναι καμιά νοσταλγία για τα λιμανάκια και τα προβατάκια -είναι γι' αυτή τη θανάσιμα επιτακτική ανάγκη που νιώθω: να δοκιμάσω, στην πράξη, αν αυτά που σκέφτομαι είναι χρήσιμα στην Ελλάδα.






Τελευταία και με αφορμή τον θεσμό πλέον των ετήσιων επετείων γίνεται πολύς λόγος για χρονολόγια και βιογραφίες συγγραφέων, ανθολογίες και φωτογραφικά λευκώματα, συλλογές ανέκδοτων κειμένων και βιβλιογραφίες. Μια πυρετώδης δραστηριότητα, τουλάχιστον σε επίπεδο εξαγγελιών με στόχο τη γνωριμία των τιμωμένων ει δυνατόν από το άλφα ώς το ωμέγα. Μακράν των εορτασμών προσώρας ο Δημήτρης Χατζής, αν και στις 20 Ιουλίου συμπληρώνεται εικοσαετία από τον θάνατό του. Πλέον απομακρυσμένος από τις τοπικές φανφάρες ο αφοσιωμένος τελικά διά βίου μελετητής του Ν. Γουλανδρής, ο οποίος δείχνει πράγματι να εξαντλεί το θέμα του.


Ιδίοις αναλώμασιν αναζητεί ντοκουμέντα από τη ζωή και το έργο του Χατζή τελώντας σε τακτά διαστήματα τα δικά του, προσωπικά μνημόσυνα για τον μεγάλο φίλο του. Στη δεκαετία από τον θάνατό του παρουσίασε το ογκώδες Βιβλιογραφικό μελέτημα (1930-1989) Δημήτρη Χατζή, στα δεκαπεντάχρονα το Μικρό νεοελληνικό όργανο και πρόσφατα τη συστηματική αποδελτίωση και αυτούσια δημοσίευση των εντοπισθέντων γραπτών και φωτογραφικών τεκμηρίων.
Εμπλουτισμένη έκδοση του βιβλίου 300 Δελτία για τον Δημήτρη Χατζή (1935-1975) που είχε τυπώσει προ διετίας σε 500 αντίτυπα εκτός εμπορίου.


Κατά τη γνώμη μας ο Ν. Γουλανδρής, απορροφημένος στο πάθος της ιχνηλασίας, αδικεί τους καρπούς της έρευνάς του. Κατ' αρχήν με τους τίτλους των πονημάτων του: Βιβλιογραφικό μελέτημα αποκαλεί έναν τόμο που συμπεριλαμβάνει βιβλιογραφία, ανέκδοτα έργα που λάνθαναν, καθώς και επιστολές από την τελικά αρκετά πλούσια αλληλογραφία του Χατζή. Μικρό νεοελληνικό όργανο είναι ο μειωτικός τίτλος για ένα απάνθισμα διάσπαρτων όσο και δυσεύρετων κειμένων που αναδεικνύουν για πρώτη φορά την πίστη του Χατζή στο ενιαίο του Νέου Ελληνισμού. Τέλος, τα δύο πρόσφατα βιβλία αρκούνται στον προσδιορισμό του πλήθους των συγκεντρωμένων ψηφίδων: 300 δελτία, 491 δελτία. Τίτλοι καθόλου αβανταδόρικοι, εν τούτοις κυριολεκτούντες, αφού προτιμούν να υποψιάζουν για τα ελλείποντα αντί της συγκάλυψης που συνεπάγεται λίγο-πολύ το οποιοδήποτε χρονολόγιο.


Ο Ν. Γουλανδρής όμως υποτιμά τους θησαυρούς που εντοπίζει και με τον τρόπο παρουσίασης. Η αυστηρή χρονολογική παράταξη που προκρίνει τονίζει μεν την εν εξελίξει ερευνητική προσπάθεια αλλά δεν αναδεικνύει τα ήδη κεκτημένα. Ενδεικτικό παράδειγμα, η πρόσφατη επαυξημένη συναγωγή δελτίων, όπου ανακαλύπτουμε σώματα αλληλογραφίας σημαντικά και σε αριθμό επιστολών και σε έκταση, όπως και επαρκώς φωτισμένες μεγάλες περιόδους της ζωής του Χατζή. Ωστόσο ο Ν. Γουλανδρής δεν παρουσιάζει αυτοτελή κεφάλαια ούτε καν σχολιάζει τις ενότητες. Απουσιάζει ακόμη και ένας κατάλογος των φακέλων από τους οποίους αντλούνται τα δελτία, ο οποίος θα προϊδέαζε, ιδίως αν συνοδευόταν από κατατοπιστικά στοιχεία για τους κατόχους τους. Πάντως υπάρχει ευρετήριο, έστω και με κάποιες παραλείψεις.


Στα 191 πρόσθετα δελτία παρουσιάζονται για πρώτη φορά ορισμένα δημόσια έγγραφα ιδιαίτερης βαρύτητας, όπως οι αποφάσεις του έκτακτου στρατοδικείου Ιωαννίνων από τον καιρό του Εμφυλίου ή οι εκθέσεις του ουγγρικού υπουργείου Εσωτερικών. Το κυρίως σώμα όμως προέρχεται από ιδιώτες και αφορά ως επί το πλείστον επιστολές. Κατ' αρχήν ανοίγει επιτέλους ο εξαιρετικά σημαντικός οικογενειακός φάκελος· οι επιστολές του Χατζή προς τους συγγενείς του σκιαγραφούν από τη δική του σκοπιά τη ζωή του τα χρόνια της εξορίας. Στη συνέχεια στους φακέλους συντρόφων που είχαν τροφοδοτήσει τα 300 πρώτα δελτία προστίθενται οι ισχνότεροι φάκελοι των ομοτέχνων φανερώνοντας τις σχέσεις του εκπατρισμένου Χατζή με τον λογοτεχνικό χώρο της Αθήνας.


Σημαντικές οι πέντε επιστολές στον ομοϊδεάτη «αδερφό» Στρατή Τσίρκα. Παραδόξως λείπουν τα γράμματα προς έναν άλλον ομότεχνο που και το δικό του έργο σκιάζει ο Εμφύλιος και τελικά πρόλαβε τον Χατζή στην αναχώρηση: τον Τάκη Σινόπουλο που εφέτος συμπληρώνονται επίσης 20 χρόνια από τον θάνατό του (ανήμερα το Πάσχα, 26 Απριλίου 1981). Υποθέτουμε ότι οι επιστολές προς Σινόπουλο είναι εύκολα προσπελάσιμες αφού το αρχείο του παραμένει στην οικία, νυν ίδρυμα, Σινόπουλου.


Ορισμένες επιστολές μάλλον απαιτούν περαιτέρω σχολιασμό, όπως στην περίπτωση της δυσαρέσκειας του Χατζή με τον Ρένο Αποστολίδη. Αλλά βεβαίως ο Ν. Γουλανδρής παρουσιάζει τεκμήρια, δεν υπομνηματίζει αλληλογραφίες. Τέλος, συμπληρώνεται η αισθηματική αλληλογραφία του Χατζή με την Κλειώ Μποσταντζόγλου· μία κυρία για την οποία δεν δίνονται βιογραφικά στοιχεία πέραν των όσων αποκαλύπτουν οι επιστολές τους.


Επειδή πρόκειται για αλληλογραφίες γεννάται το εύλογο ερώτημα για την τύχη του έτερου σκέλους. Αραγε διασώθηκαν οι επιστολές προς Χατζή; Υπάρχει φάκελος Χατζή που παραμένει κλειστός ή μήπως οι μετατοπίσεις δεν επέτρεψαν παρόμοια πολυτέλεια; Γιατί ο Χατζής δεν στάθηκε απλώς περιπλανώμενος, όπως λ.χ. ο Σεφέρης, αλλά ένας καταδιωκόμενος της Αριστεράς που υπέστη διπλό διχασμό: πρώτα τον πολιτικό και μετά τον κομματικό. Το χρονικό της ζωής του, όπως και αυτό της Μέλπως Αξιώτη και άλλων κομμουνιστών συγγραφέων που αποσκίρτησαν από την κομματική ορθοδοξία, κόπηκε στα δύο και αργότερα ξανακόπηκε, οπότε και αντίστοιχα πολλαπλώς αρχειοθετήθηκε. Σε αυτές τις ιδιαίτερες περιπτώσεις η σύνταξη πλήρους χρονολογίου, πόσο μάλλον βιογραφίας, συνιστά ουτοπικό όραμα αφού θα σήμαινε πως απαξάπαντα τα αρχεία ­κρατικά, κομματικά ώς και συγγενικά­ έχουν μεταμορφωθεί σε φιλόξενες στέγες για τους ερευνητές.


Μέσα από τις ψηφίδες των δελτίων αρχίζει να διακρίνεται, πέραν του λογοτέχνη και αγωνιστή Χατζή, ο παρορμητικός και ευαίσθητος άνθρωπος που θα πρέπει να υπήρξε και προπαντός ο διανοούμενος της Αριστεράς. Εκτός από τη χαμηλών τόνων, ωστόσο σθεναρή, αντίθεσή του προς την κομματική αισθητική σε λογοτεχνικά θέματα, καλλιέργησε πλατιά ενδιαφέροντα που φθάνουν ως το Βυζάντιο και τους αγιογράφους του 18ου αιώνα. Αραγε ιδεολογικοί ήταν οι λόγοι που τελικά ο Κώστας Φρόντζος (πρόεδρος της Εταιρείας Ηπειρωτικών Σπουδών) δεν αξιολόγησε προς δημοσίευση το κείμενο για τον μοσχοπολίτη αγιογράφο Ιωάννη Τσιτήρη που ο Χατζής είχε σχεδόν έτοιμο προτού εγκαταλείψει τη Βουδαπέστη; Ωστόσο το αξιοποιεί ως πηγή ο Μανώλης Χατζηδάκης μνημονεύοντας τον Χατζή στο αντίστοιχο λήμμα του λεξικού του «Έλληνες ζωγράφοι μετά την Αλωση».

ΜΑΡΗ ΘΕΟΔΟΣΟΠΟΥΛΟΥ, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 06-05-2001