Η αρχαία ελληνική σκέψη στον αραβικό πολιτισμό

[...]
Στο βιβλίο αυτό εξετάζονται οι κοινωνικοί, πολιτικοί και ιδεολογικοί παράγοντες που οδήγησαν στο κίνημα των αραβικών μεταφράσεων και το συντήρησαν, οι κοινωνικές ομάδες που το στήριξαν και ωφελήθηκαν από αυτό καθώς, και η τεράστια σημασία της παράλληλης εξέλιξης της αραβικής επιστημονικής και φιλοσοφικής παράδοσης. Ανιχνεύεται η κληρονομιά την οποία κληροδότησε το κίνημα των μεταφράσεων στις ισλαμικές χώρες αλλά και αλλού, υπογραμμίζοντας έτσι την απευθείας σύνδεσή του με την αναγέννηση του αρχαιοελληνικού πνεύματος που γνώρισε το Βυζάντιο κατά τον 9ο αιώνα.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Σε μια χώρα όπου «η Αραβολογία όχι μόνο δεν υφίσταται στα Πανεπιστήμια, αλλά είτε αγνοείται τελείως είτε αντιμετωπίζεται ως ο φτωχός συγγενής της Βυζαντινολογίας», καθώς διαπιστώνει με παρρησία στον πρόλογό του ο ελληνικής καταγωγής Αραβολόγος καθηγητής στο Yale Δ. Γούτας, η έκδοση ενός συγγράμματος (και μάλιστα διόλου εκλαϊκευτικού) πάνω σε θέμα κρίσιμο για τον αραβικό πολιτισμό προκαλεί έκπληξη. Και αυτό, γιατί στην Ελλάδα από σύμπλεγμα υποχρεωτικού και άσβεστου μίσους προς τους Τούρκους έχει πάρει η μπάλα και τους Αραβες -γενίκευση τόσο ανόητη όσο το να ταύτιζε κανείς τους Ελληνες με τους Βενετσιάνους, επειδή ήταν και οι δυο χριστιανοί...

Σύμπασα η ελληνική Επιστήμη έχει εντελώς γυρισμένη την πλάτη στην Ανατολή. Ολοι οι μουσουλμάνοι μπαίνουν στο ίδιο τσουβάλι «αξέστων φανατικών επιδρομέων», ενοχοποιούνται για την πτώση του Βυζαντίου και ρίχνονται αυθωρεί στη γέεννα του πυρός! Ετσι φτάνουμε να διαγράφουμε μεμιάς τον Αβερρόη και τον Αβικένα, αλλά και τα επιτεύγματα της αραβικής ιατρικής, αστρονομίας, μαθηματικών, φυσικής, χαρτογραφίας και πλειάδας άλλων τομέων, όπου οι Αραβες διέπρεψαν, ξεχνώντας πως ακόμα και τον όρο «Αλγεβρα» ή «Αλχημεία», καθώς και δεκάδες ονόματα αστερισμών αυτοί μας τα κληροδότησαν!

Η ηθελημένη αυτή άγνοια έκανε πολλούς να υποστηρίζουν πως η αραβική Σκέψη και Επιστήμη δεν υπήρξε παρά δουλική αντιγραφή της ελληνικής πνευματικής παραγωγής, πως όλα τα πήραν από μας και ο αραβικός κόσμος δεν έχει τίποτε πρωτότυπο να επιδείξει, πλην ορισμένων κομψοτεχνημάτων... Κι ακόμα, να του κολλάνε εύκολα εύκολα τη ρετσινιά πως υπήρξε απολύτως στεγανός, πως απέφυγε οιαδήποτε επαφή με άλλα σύγχρονά του ρεύματα και τάσεις, και κλεισμένος στον εαυτό του, ομφαλοσκοπώντας με τον Μωάμεθ του, έμεινε γαντζωμένος με παρωπίδες στην απλοϊκή σοφία των «σουρών» του Κορανίου. Τίποτε πιο παραπλανητικό, αν αναλογιστεί κανείς όχι μόνον πόσα έργα αρχαιοελληνικής Γραμματείας μεταφράστηκαν στα αραβικά, αλλά και την ώθηση που δόθηκε μέσω αυτών στην επιστημονική και φιλοσοφική εξέλιξη όλων των αραβόφωνων λαών της Εγγύς Ανατολής.

Ο Δ. Γούτας μελετάει εξονυχιστικά τους πολιτικούς κατ' αρχάς λόγους που οδήγησαν στην υιοθέτηση και την οικονομική στήριξη του μεταφραστικού κινήματος στα χρόνια των Αββασιδών -γιατί περί κινήματος πρόκειται και όχι περί μεμονωμένων προσπαθειών διαφόρων λογίων-, εξετάζει ποιες ακριβώς ανάγκες ήρθαν να καλύψουν τα μεταφραζόμενα κείμενα και γιατί προκρίθηκαν τα αστρονομικά πρώτα και ο Αριστοτέλης αμέσως μετά, μαζί με τα βασικά εγχειρίδια των θετικών επιστημών (Ευκλείδης, Ηρωνας, Διόφαντος, Πτολεμαίος, Αρχιμήδης), της Ιατρικής (Γαληνός), της Φαρμακολογίας (Διοσκουρίδης) και άλλων πρακτικότερων τομέων, όπως Γεωργικά, Βοτανολογικά, Μετεωρολογικά κ.ά.

Σταθμίζεται η απήχηση των συγγραμμάτων αυτών στην αραβική κοινωνία και παιδεία κι επισημαίνονται τα συγκεκριμένα πρόσωπα που ξεχώρισαν στην πρώτη εκείνη τερατώδη προσπάθεια μετάγγισης των αρχαιοελληνικών γνώσεων σε ξένη γλώσσα -την πιο συστηματική ώς τα χρόνια της Αναγέννησης, όπου πλέον ολόκληρο το corpus των Ελλήνων συγγραφέων μεταφράστηκε στα Λατινικά. Οι πάτρωνες και οι χορηγοί, οι μεταφραστές και οι διαφορετικές επαγγελματικές τους αντιλήψεις, η γλώσσα και η ορολογία των μεταφράσεων, όλα περνάνε από το μικροσκόπιο, ενώ και διάσπαρτες πληροφορίες σε απρόσιτους κι άγνωστους στο ευρύτερο κοινό Ανατολικούς συγγραφείς συγκεντρώνονται κι αξιοποιούνται, ώστε να φωτιστεί όσο το δυνατόν περισσότερο η διαδικασία της μεταφοράς της αρχαίας σκέψης σ' ένα πολιτισμικό περιβάλλον όλως άλλο απ' το ελληνικό.

Στη συνέχεια, εκτίθενται διεξοδικά τα αίτια της βαθμιαίας παρακμής του μεταφραστικού κινήματος, τόσο οι αντιδράσεις «ορθόδοξων», ου μην αλλά και πολιτικά κινούμενων, μουσουλμανικών κύκλων όσο και η σταδιακή πρόοδος των αραβικών επιστημών σε σημείο ώστε να ξεπεράσουν τα παραδεδομένα δόγματα των Αρχαίων και ν' αυτονομηθούν από τους «μεγάλους Ελληνες δασκάλους», ενώ ακολουθεί ένα πολύ ενδιαφέρον κεφάλαιο για την επίδραση του όλου κινήματος στη Δύση. Με περισσή προσήλωση στο θέμα του μάλιστα ο Γούτας μάλλον υπερτιμά την εξακτίνωση της αραβικής αυτής πνευματικής προσπάθειας, αποδίδοντάς της σημαίνοντα ρόλο και στη γένεση του «πρώτου Βυζαντινού Ουμανισμού» (όπως τον ονόμασε ο Lemerle), όταν, ύστερα απ' τους σκοτεινούς αιώνες της Εικονομαχίας, το Βυζάντιο, μ' έναν Αρέθα κι έναν Φώτιο επικεφαλής, στράφηκε και πάλι προς τους θησαυρούς της αρχαίας Γραμματείας. (Αλλά και μια υπερβολή, αν αγαπάς το θέμα σου κι είσαι ενθουσιασμένος μ' αυτό, είναι συγγνωστή, και θετικά εντέλει υπέρ της Επιστήμης λειτουργεί, ακόμα κι όταν τονίζονται με χτυπητότερα του δέοντος χρώματα όσα κάποιοι άλλοι τ' απέρριψαν και τα προσπέρασαν ως «αβληχρές υποθέσεις» κι «αχνές πιθανότητες»...)

Η απόδοση της Μ. Μακρή είναι κατ' εξαίρεσιν πολύ προσεγμένη στην ειδική ορολογία (και υποψιάζομαι θεώρηση του βιβλίου απ' το χέρι του συγγραφέα), η γλώσσα της όμως χωλαίνει σε πλαστικότητα, δεν καταφέρνει να ξεπεράσει την αγγλική έκφραση του πρωτοτύπου και να την αναχωνεύσει σε αυτόνομο λόγο. Ξεφεύγουν ελληνικούρες του τύπου: «Η χαρτοκατασκευαστική τεχνολογία αποτέλεσε ένα σημαντικό αποτέλεσμα των αραβικών κατακτήσεων» (σελ. 17-8), αδόκιμοι ρηματικοί τύποι, σαν το βάρβαρο εκείνο: «αντιτίθενταν» (σελ. 235, και ξανά στη 271), ενώ δίνουν και παίρνουν η «πλειοψηφία» αντί της απλής «πλειονότητας» και οι «επιπτώσεις», εκεί που θα 'πρεπε να μιλάμε για «επακόλουθα»...

Η έκδοση αδικαιολογήτως ατημέλητη, τα τυπογραφικά λάθη κάμποσα και προχειρότητα απαράδεκτη ή βιασύνη ανεπίτρεπτη έχει φέρει τον πρόλογο της ελληνικής έκδοσης στην πρώτη πρώτη σελίδα του τόμου, χωρίς καν ένα λευκό φύλλο να προηγείται, μπρος κι απ' την προμετωπίδα του τίτλου! (Ελειπε το χαρτί ή έφτασε τελευταία στιγμή ο πρόλογος κι η σελιδοποίηση δεν τον είχε προβλέψει;...) Τέλος, και η εικοσασέλιδη αναλυτική Βιβλιογραφία ανατυπώνεται απαράλλαχτη από το ξένο πρωτότυπο, με αποτέλεσμα οι όποιες βιβλιογραφικές επεξηγήσεις του συγγραφέα να 'χουν ξεχαστεί αμετάφραστες στ' αγγλικά και να διαβάζουμε πως τα «Πρακτικά της Φιλοσοφικής Ημερίδας Ιωαννίνων» εκδόθηκαν στο ...Thessaloniki!

Τα μειονεκτήματα αντισταθμίζονται από τη συγκροτημένη σκέψη και τη βαθιά γνώση της εποχής που αποπνέει το βιβλίο σε κάθε του παράγραφο, φέρνοντάς μας κοντύτερα έναν ελάχιστα γνωστό κόσμο κι ίσως ανοίγοντας κάποια νέα μονοπάτια για τις ανύπαρκτες στον τόπο μας αραβολογικές σπουδές.

«Ποτέ δεν είναι νωρίς», έλεγε με το ανορθόδοξο πάντα πνεύμα του ο Τσαρούχης!..



ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/02/2003