Η αυτοβιογραφία του φωτός

Έξοχο δείγμα εκλαικευμενης επιστήμης. Με γλαφυρό γλωσσικό υφος ο σ. μας ξεναγεί στα μυστήρια του Σύμπαντος και όχι μόνο, χρησιμοποιώντας ως όχημα την ιστορία του φωτός. Πολύ καλή δουλειά...

«Η Αυτοβιογραφία του Φωτός» είναι ένα πρωτότυπο στη σύλληψή του και ιδιαίτερα φιλόδοξο στις προθέσεις του συγγραφικό εγχείρημα: χρησιμοποιεί την έννοια του φωτός ως εξηγητικό μίτο για να ξετυλίξει την περιπλεγμένη ιστορία της δημιουργίας και της εξέλιξης της Φύσης, η οποία μετά την εμφάνιση του ανθρώπου άρχισε να κατανοεί τον εαυτό της. «Μιλώντας για το φως, μιλά κανείς για τον κόσμο και τα μυστικά του. Αγγίζει επίσης -κι αυτό είναι ίσως σοβαρότερο- κάποιες αγωνίες της ψυχής και τα κρυφά της ερωτήματα», υποστηρίζει στο τελευταίο του βιβλίο ο συγγραφέας του αξιαγάπητου «Η Κόμη της Βερενίκης». Πράγματι, η ιδέα του Φωτός ως γενεσιουργού αιθέριας ουσίας και βασικού διαμεσολαβητή ανάμεσα στον πνευματικό και τον υλικό κόσμο χάνεται στα βάθη της ανθρώπινης ιστορίας, προσωποποιείται μάλιστα ως θεϊκή υπόσταση τόσο από την περσική (Αχούρα) όσο και από την αιγυπτιακή (Αμμων Ρα) αλλά και την ελληνική παράδοση (Φάνης, Απόλλωνας). Εκτοτε, Φως και Ερεβος -η αποκαλυπτική διαύγεια και το απόλυτο ζοφερό σκοτάδι- θα αποτελέσουν όχι μόνο τα καθολικά σύμβολα της παρουσίας του θεϊκού στοιχείου στον Κόσμο, αλλά και ένα ευρύτατα αποδεκτό δυϊστικό σύστημα σύλληψης της βαθύτερης υφής του Σύμπαντος.
Το βασανιστικό ερώτημα, που στοιχειώνει σχεδόν κάθε σελίδα του παρόντος βιβλίου, αφορά στο νόημα της παρουσίας του Φωτός μέσα σ' ένα σκοτεινό και παγερό σύμπαν. Ο συγγραφέας μάλιστα δηλώνει απερίφραστα ότι όποιος αναζητά κάποιες εύλογες απαντήσεις στο παραπάνω ερώτημα, οφείλει να ακολουθήσει ταυτόχρονα δύο διαφορετικούς και φαινομενικά ασύμπτωτους δρόμους: αφενός αυτόν της επιστήμης, η οποία μελετά τη δομή και τη λειτουργία του «φυσικού» φωτός, και αφετέρου εκείνον της μεταφυσικής, της θεολογίας και της τέχνης, που επιζητούν εναγωνίως να εκφράσουν την άρρητη και μυστική εμπειρία του λεγόμενου «εσωτερικού» ή «άκτιστου» φωτός. Εξάλλου, ήδη από την πρώτη πρόταση του βιβλίου του, μας εξομολογείται πως «κατά βάθος πρόκειται για μια ερωτική ιστορία». Αν λοιπόν «Η Αυτοβιογραφία του Φωτός» θέλει να είναι η προσωπική μαρτυρία της σχέσης του συγγραφέα με το Φως, τότε ο Γιώργος Γραμματικάκης, ως διαπρεπής φυσικός επιστήμονας και ταυτόχρονα ως καλλιεργημένος Ελληνας λόγιος, ήταν σχεδόν υποχρεωμένος να ακολουθήσει αυτούς τους δυο τόσο διαφορετικούς δρόμους, που, όπως πρόθυμα παραδέχεται, «...ενώ ήσαν παράλληλοι, ετέμνοντο και είχαν κοινά σημεία». Στην ανάδειξη μάλιστα αυτών των πολύτιμων «κοινών σημείων», όπου η αντικειμενική-επιστημονική περιγραφή καταφέρνει να συναντήσει την υποκειμενική-βιωματική εμπειρία του φωτός, θα πρέπει, πιστεύω, να αναζητηθεί η πλέον πρωτότυπη συμβολή αυτού του αξιόλογου βιβλίου.

Το φυσικό Φως

Η αδιάλειπτη παρουσία του φωτός στη ζωή μας και στο Σύμπαν μάς δημιουργεί μια παραπλανητική αίσθηση οικειότητας με αυτό το αινιγματικό στοιχείο της φύσης. Ετσι, μολονότι το φως καθιστά καθετί ορατό, το ίδιο παρέμενε και εξακολουθεί να παραμένει ενοχλητικά αόρατο για την ανθρώπινη γνώση. Αν δοκιμάσετε να ρωτήσετε έναν ειδικό επιστήμονα «Τι ακριβώς είναι και πώς επιδρά το φως στο γνωστό μας Σύμπαν;», θα λάβετε πολλές επιμέρους, διαφωτιστικές μεν αντιφατικές δε, απαντήσεις. Θα μάθετε λοιπόν ότι κατά την αρχαιότητα δεν ήταν καθόλου σαφές αν οι φωτεινές ακτίνες εκπέμπονται από τα μάτια μας και ανακλώνται από τα αντικείμενα ή αν, αντίθετα, οι φωτεινές ακτίνες εισέρχονται στα μάτια του παρατηρητή επειδή «απορρέουν» από τα ίδια τα αντικείμενα μεταφέροντας τα είδωλά τους. Και ας μη θεωρηθεί ότι η διαμάχη αυτή οφειλόταν μόνο στην απουσία κάποιων εύλογων επιστημονικών εξηγήσεων σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία του φωτός στην όραση. Αιώνες αργότερα, κατά τη «χρυσή εποχή» της επιστημονικής επανάστασης, ο Γαλιλαίος, ο πατέρας της νεότερης φυσικής, εξομολογείται, στη δύση της ζωής του, ότι όσον αφορά τη φύση του φωτός, ο ίδιος βρίσκεται στο σκοτάδι. Ενώ μετά από τρεις αιώνες, το ίδιο περίπου θα πει ένας άλλος όχι λιγότερο επιφανής φυσικός, ο Αλμπερτ Αϊνστάιν. Το 1951, τέσσερα χρόνια πριν πεθάνει, γράφει κάπως χαιρέκακα για τα φωτόνια, δηλαδή τα σωματίδια-φορείς του φωτός, τα οποία ο ίδιος εισήγαγε πρώτος στη σύγχρονη φυσική: «Σήμερα όλοι νομίζουν ότι γνωρίζουν την απάντηση (τι είναι τα φωτόνια), όμως γελιούνται».
Δεν πρέπει, λοιπόν, να μας εκπλήσσει ότι ο Γ. Γραμματικάκης θα χρειαστεί 470 πυκνογραμμένες σελίδες για να παρουσιάσει την εξέλιξη των ανθρώπινων ιδεών σχετικά με τη φύση και τη λειτουργία του φωτός στο Σύμπαν. Οπως ο ίδιος τονίζει: «Δύσκολα βρίσκονται τομείς της γνώσεως που να μην επηρεάζονται από την πολυδύναμή του παρουσία. Για τη φυσική, ιδιαιτέρως, η διερεύνηση του φωτός απεικονίζει την ίδια την ιστορία της». Καθένα από τα επτά κεφάλαια του βιβλίου αποτελεί ένα διαφορετικό επεισόδιο αυτής της πολυδαίδαλης ιστορίας των ιδεών μας για το φως, από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Ο συγγραφέας κατάφερε μάλιστα, παρά τη δυσκολία των εννοιών που πραγματεύεται, να διαβάζεται αυτό το επιστημονικό βιβλίο σαν ένα γοητευτικό αν και ίσως παραπλανητικά αθώο παραμύθι! Συνοψίζοντας εδώ, με τρόπο ακαλαίσθητο και υπερβολικά απλοϊκό, κάποιες από τις βασικές ιδέες και επιστημονικές θεωρίες σχετικά με την ιστορία του φωτός που παρουσιάζονται στο βιβλίο, θα λέγαμε ότι το φως αποτελούσε ένα από τα πρωταρχικά προϊόντα της δημιουργίας του σύμπαντος. Σύμφωνα με το καθιερωμένο κοσμολογικό μοντέλο, που σήμερα είναι ευρέως αποδεκτό από τη φυσική, το Σύμπαν, όπως το γνωρίζουμε σήμερα, δεν υπήρχε από πάντα ούτε δημιουργήθηκε εν μια νυκτί, αντίθετα διαμορφώθηκε σταδιακά με το πέρασμα του χρόνου. Η γένεση του σύμπαντος, σύμφωνα με όλες τις ενδείξεις, θα πρέπει να έλαβε χώρα πριν από περίπου 14 δισεκατομμύρια χρόνια χάρη στην περιώνυμη Μεγάλη Εκρηξη. Μέχρι τότε, όλα τα βασικά συστατικά του Σύμπαντος (ενέργεια και ύλη) ήταν συγκεντρωμένα σε μια ασύλληπτα μικρή κοσμική σφαίρα, η οποία, για κάποιο άγνωστο μέχρι σήμερα λόγο, εξερράγη και άρχισε να διαστέλλεται με εκρηκτικούς ρυθμούς γεννώντας το χώρο και το χρόνο και ό,τι υπάρχει μέσα σ' αυτά. Ετσι, εκείνη την «ημέρα δίχως χθες», όπως πολύ πετυχημένα περιγράφει ο συγγραφέας το Big Bang, το απείρως μικρό γέννησε το απείρως μεγάλο, το απίστευτα απλό το ασύλληπτα πολύπλοκο: από τα κουάρκ (τα στοιχειώδη υποατομικά σωματίδια που συνθέτουν τα πρωτόνια και τα νετρόνια) και τα λεπτόνια (ηλεκτρόνια και νετρίνα) και τις μεταξύ τους αλληλεπιδράσεις θα προκύψουν διαδοχικά όλα τα πρωτόνια, τα νετρόνια, κατόπιν τα άτομα και τελικά τα αστέρια και οι γαλαξίες του γνωστού μας σύμπαντος.
Και το φως; Το φως ασφυκτιούσε μέσα στο κολαστήριο του υπέρθερμου και συνεχώς διαστελλόμενου αρχέγονου σύμπαντος. «Το πρώιμο σύμπαν έμοιαζε με μια κοχλάζουσα θάλασσα όπου το φως αποτελούσε το κυρίαρχο συστατικό», γράφει ο Γ. Γραμματικάκης. Οι ακραίες συνθήκες που επικράτησαν αμέσως μετά τη Μεγάλη Εκρηξη -δηλαδή οι απερίγραπτα υψηλές θερμοκρασίες και συνεπώς η ασύλληπτη συσσώρευση ενέργειας- συνετέλεσαν ώστε η ιονισμένη ύλη να εκπέμπει συνεχώς ακτινοβολία υπό τη μορφή φωτονίων (τα σωματίδια φορείς του φωτός), τα οποία όμως παρέμεναν παγιδευμένα μέσα στην ύλη. Το αρχέγονο σύμπαν ήταν λοιπόν «αδιαφανές», επειδή η υπέρθερμη «σούπα» από υποατομικά σωματίδια απορροφούσε ή σκέδαζε το φως. Καθώς όμως το νεογέννητο Σύμπαν συνέχισε να διαστέλλεται, η θερμοκρασία του μειωνόταν συνεχώς, με αποτέλεσμα περίπου 400.000 χρόνια μετά τη Μεγάλη Εκρηξη να μπορέσουν να σχηματιστούν, επιτέλους, τα πρώτα ουδέτερα άτομα· τότε μόνο τα φωτόνια απελευθερώθηκαν και άρχισαν να ταξιδεύουν ελεύθερα ως φως μέσα στο Σύμπαν, που έγινε πλέον «διαφανές». Αυτό το αρχέγονο φως ταξιδεύει έκτοτε μέσα στο χώρο και το χρόνο και φτάνει σ' εμάς ως η «ηχώ της δημιουργίας», την οποία μάλιστα μπορούμε σήμερα να ακούμε πάνω στη Γη με ευαίσθητες αστρονομικές κεραίες ή μέσω δορυφόρων (COBE και WMAP)! Και έτσι ανακύπτει το αγωνιώδες ερώτημα: Πότε ακριβώς και από τι δημιουργήθηκε αυτό το αρχέγονο φως; Σε αυτό ο Γ. Γραμματικάκης απαντά ότι τα ίδια τα φωτόνια, δηλαδή οι φορείς του φωτός, «δεν έχουν, βέβαια, ηλικία· για το φως ο χρόνος δεν περνά» (βλ. σελ. 371), ενώ στον επίλογο του βιβλίου τονίζει: «Μόνο το φως ξεφεύγει από τον σιωπηλό ιστό του χρόνου» (σελ. 425). Τι είναι όμως αυτό που, σύμφωνα με το συγγραφέα, εξασφαλίζει στο φως την αυτονομία και την αιωνιότητά του σε σχέση με όλα τα άλλα φυσικά αντικείμενα; Πώς θα πρέπει να εκλάβει ο αναγνώστης μια τόσο ρητά διατυπωμένη μεταφυσική άποψη περί του φωτός;

Το άκτιστο Φως

Μια κάποια απάντηση θα μπορούσε ίσως να αναζητηθεί στις σελίδες εκείνες του βιβλίου που αναφέρονται στην εμπειρία του λεγόμενου «εσωτερικού» ή «άκτιστου» φωτός. Πρόκειται για μια μυστικιστική ή, αν προτιμάτε, καθαρά υποκειμενική εμπειρία, η οποία ανά τους αιώνες αποτέλεσε και εξακολουθεί να αποτελεί την «απτή» μαρτυρία της παρουσίας θεϊκών ή υπερφυσικών οντοτήτων στον κόσμο μας.
Εκδηλώνεται σαν μια απρόσμενη έλλαμψη, κάτι σαν «εκτυφλωτικό φως» που ως αστραπή εν αιθρία πλήττει το πνεύμα τού μύστη, χαρίζοντάς του ασυνήθιστες ή και μοναδικές ικανότητες διόρασης, τηλοψίας και άλλα θαυμαστά. Η βίωση αυτής της εσωτερικής εμπειρίας υποτίθεται ότι ισοδυναμεί με διάνοιξη του ανθρώπινου νου σε άγνωστες μέχρι τότε διαστάσεις της ύπαρξης, καθώς και με μια βαθιά πνευματική αναγέννηση. Ανέκαθεν πάντως, οι θρησκευτικές παραδόσεις επιφύλασσαν στο φως μια ξεχωριστή και πολύ ιδιαίτερη θέση. Από κάποιες θεωρήθηκε ως το Αρχαίτιο, από άλλες ως η έσχατη πραγματικότητα ή, όπως συμβαίνει με την ιουδαϊκή-χριστιανική παράδοση, ως η κύρια φανέρωση ή εκδήλωση του Θεού. Ο συγγραφέας μάλιστα πιστεύει ότι «Η αποθέωση του φωτός, που απαντά στα κείμενα και στις τελετουργίες της ορθοδοξίας, δεν έχει το όμοιό της στην εξέλιξη των θρησκειών. Πολλούς αιώνες μετά, σε μια παρόμοια αποθέωση, και από δρόμους ολότελα διαφορετικούς, επέπρωτο να φθάσει μόνο η επιστήμη». Το δυστύχημα όμως είναι ότι, ανά τους αιώνες, δεν έχει βρεθεί κάποιος τρόπος για να πιστοποιηθεί η αντικειμενική αλήθεια τέτοιων θρησκευτικών εμπειριών, ενώ αντίθετα η επιστημονική εμπειρία του φωτός οφείλει εξ ορισμού να είναι αντικειμενική (διυποκειμενική) ή τουλάχιστον να υποβάλλεται διαρκώς σε αντικειμενικό έλεγχο. Καθόλου δεν είναι στις προθέσεις μου να αρνηθώ τη δυνατότητα ύπαρξης τέτοιων ή ανάλογων υπερφυσικών(;) εμπειριών, ισχυρίζομαι μόνο ότι η λεκτική κοινοποίησή τους στερείται νοήματος... και για να θυμηθούμε τον σκοτεινό αφορισμό του Wittgenstein «για όσα δεν μπορεί να μιλάει κανείς, γι' αυτά πρέπει να σωπαίνει».

Και εγένετο φως;

Από κάθε άποψη «Η Αυτοβιογραφία του Φωτός» αποτελεί ένα σημαντικό εκδοτικό γεγονός, κάτι που επιβεβαιώνεται τόσο από τις συζητήσεις που έχει προκαλέσει όσο και από την μεγάλη εκδοτική επιτυχία που γνωρίζει (ήδη βρίσκεται στην 5η ανατύπωση!). Αν επιχειρούσαμε να εξηγήσουμε τους λόγους αυτής της επιτυχίας, θα έπρεπε να αναφερθούμε στη διαυγή και κρυστάλλινη γλώσσα που υιοθετεί ο συγγραφέας για να περιγράψει στον μη ειδικό αναγνώστη μερικές από τις πιο στριφνές και πολύπλοκες έννοιες της σύγχρονης φυσικής, και μάλιστα χωρίς να κάνει εκπτώσεις στη σαφήνεια και την ακρίβεια των όσων θέλει να πει. Επίσης, στις αρετές του βιβλίου θα πρέπει να προσμετρηθεί το ερμηνευτικό στρατήγημα να χρησιμοποιηθεί η έννοια του φωτός για να ξετυλιχθεί ολόκληρη η ιστορία της φυσικής αλλά και της ανθρώπινης γνώσης γενικότερα. Τέλος, επειδή σήμερα οι περισσότεροι επιστήμονες επιχειρούν να φτιάξουν σκορδαλιά χωρίς σκόρδο, δηλαδή επιστημονικό λόγο χωρίς τις μεταφυσικές του προϋποθέσεις, χρωστάμε ευγνωμοσύνη στον συγγραφέα για την ειλικρινή και απερίφραστη διατύπωση των μεταφυσικών προϋποθέσεων σε ό,τι αφορά ορισμένες τουλάχιστον από τις θεμελιώδεις ιδέες αυτού του βιβλίου.
Ας μου συγχωρεθεί, λοιπόν, το οξύμωρο του τίτλου που επέλεξα στην παρούσα βιβλιοπαρουσίαση. Όμως, όπως συμβαίνει με όλες τις «έννοιες-κλειδιά» της ανθρώπινης σκέψης, ακόμη και η ίδια η έννοια του φωτός, απ' ό,τι φαίνεται, δεν καταφέρνει να διαφωτίσει πλήρως την ιστορία της. Φοβάμαι, κοντολογίς, ότι ακόμη και το Φως δεν είναι σε θέση να απαλλαγεί οριστικά από τα σκοτάδια που το ίδιο έχει φέρει στο φως. Διατυπωμένο ποιητικότερα, με τα λόγια του μεγάλου Αλεξανδρινού: «Ισως το φως θάναι μια νέα τυραννία. Ποιος ξέρει τι καινούργια πράγματα θα δείξει».