Η Αλ Κάιντα και η νεωτερικότητα

Οι καμικάζι που επιτέθηκαν στην Ουάσινγκτον και τη Νέα Υόρκη στις 11 Σεπτεμβρίου 2001 κατέστρεψαν τον κυρίαρχο δυτικό μύθο, ότι δηλαδή, καθώς οι κοινωνίες θα εκσυγχρονίζονταν, θα μοιάζουν όλο και περισσότερο και θα συμμερίζονται τις ίδιες αξίες, και ότι ο δρόμος προς τη νεωτερικότητα είναι μόνο ένας.
Η Αλ Κάιντα, προϊόν κι αυτή της νεωτερικότητας και της παγκοσμιοποίησης, δεν πρόκειται να είναι η τελευταία ομάδα που θα χρησιμοποιήσει τα προϊόντα του μοντέρνου κόσμου για την εξυπηρέτηση των δικών στης στόχων.
Ο Γκρέι διαλύει το μύθο ότι οι ανθρώπινες αξίες και πεποιθήσεις μπορούν να αναδιαμορφωθούν από την επιστήμη και την πρόοδο της γνώσης. Περιγράφει με δηκτική ειρωνεία την άνοδο των θετικιστικών, αυτής της σέκτας που θεοποίησε την επιστήμη και την τεχνολογία, και εξετάζει τις διάφορες προσπάθειες αναδιαμόρφωσης της ανθρωπότητας, από τον ολοκληρωτισμό του μπολσεβικισμού και του ναζισμού έως τα νεωτεριστικά πειράματα του μοντέρνου ριζοσπαστικού ισλάμ και τις ολοκληρωτικές φαντασιώσεις των προφητών της παγκοσμιοποίησης. Αναλύει με ενάργεια τις πραγματικές πηγές των συγκρούσσεων στον κόσμο, αναφέρεται με καυστικότητα στην αμερικανική ισχύ και τις ψευδαισθήσεις της, και περιγράφει τους τρόπους με τους οποίους οι πολιτισμοί των λαών θα αντισταθούν στις προσπάθειες αποδιάρθρωσής τους από τους ιεραπόστολους της παγκόσμιας ελεύθερης αγοράς.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



H νεωτερικότητα ως όρος χρησιμοποιείται για να εκφράσει τις κοινωνίες που προέκυψαν στον δυτικό κόσμο από τη φάση του Διαφωτισμού και μετά. Τα βασικά χαρακτηριστικά των νεωτερικών κοινωνιών είναι η πολιτική δημοκρατία (που προσδιορίζεται κατ' αρχήν με τη νομική κατοχύρωση συγκεκριμένων δικαιωμάτων και υποχρεώσεων), η τεχνολογική ανάπτυξη (που εκφράζεται ποικιλότροπα και ιδίως στην εκβιομηχάνιση), η αυτονόμηση της εκπαίδευσης (εκκοσμίκευση της παιδείας) και η ορθολογική οργάνωση της κοινωνίας (που πιστοποιείται κυρίως με νέους θεσμούς διοίκησης της πολιτείας). Ως ακρογωνιαίος λίθος της νεωτερικότητας λογίζεται η επιστημονική γνώση η οποία θεωρείται και το μόνο μέσο για τον κοινωνικό εκσυγχρονισμό και την αναδιαμόρφωση του κόσμου. Μπορούν όμως πράγματι όλες οι κοινωνίες να είναι νεωτερικές ή να γίνουν ομοιότροπα νεωτερικές;

Στο ερώτημα αυτό επιχειρεί να απαντήσει ο Τζον Γκρέι με το βιβλίο του H Αλ Κάιντα και η νεωτερικότητα. Ο συγγραφέας - πολιτικός φιλόσοφος και καθηγητής της Ευρωπαϊκής Σκέψης στη London School of Economics - εκκινεί από τη θέση ότι το πρόταγμα του Διαφωτισμού, για έναν καλύτερο καινούργιο κόσμο διαμέσου της επιστημονικής γνώσης, είναι μύθος.

Ως κεντρικός πυρήνας αυτού του μύθου θεωρείται ο λογικός θετικισμός που στις απαρχές του εκπροσωπείται από τον Σεν Σιμόν, τον Αύγουστο Κοντ και μετέπειτα από τους στοχαστές του Κύκλου της Βιέννης. Για τους πιονιέρους θετικιστές του 19ου αιώνα στην Ευρώπη η νεωτερικότητα είναι ο μετασχηματισμός του κόσμου διαμέσου της πρακτικής εφαρμογής της επιστημονικής γνώσης (τεχνολογία). H επιστήμη, ως κινητήρια δύναμη της ιστορικής αλλαγής θα συμβάλει και στη δημιουργία μιας οικουμενικής ηθικής που θα εξαλείψει όλα τα προβλήματα της ανθρωπότητας.

Στο όνομα αυτών των πεποιθήσεων που προσέλαβαν χαρακτήρα θρησκευτικής πίστης εμφανίστηκαν - εκδηλώθηκαν - επιχειρήθηκαν τρεις εκδοχές υλοποίησης του νεωτερικού ιδεώδους: ο σοβιετικός κομμουνισμός, ο εθνικοσοσιαλισμός και ο ισλαμικός φονταμενταλισμός (που εκφράζεται κυρίως με την Αλ Κάιντα).

Τα τρία αυτά εγχειρήματα κατά κανόνα περιγράφονται ως επιθέσεις εναντίον της Δύσης· είναι όμως εκφάνσεις της νεωτερικής δυτικής παράδοσης. Οι μπολσεβίκοι εξαρχής επιδίωξαν να αντιγράψουν τα πιο προωθημένα χαρακτηριστικά του ευρωπαϊκού βίου, οι ναζί προήλθαν από έναν κόσμο λεωφόρων και βαριάς βιομηχανίας, οι φονταμενταλιστές της Αλ Κάιντα έλκουν τις διανοητικές τους ρίζες στον ρομαντικό αντι-Διαφωτισμό. Και οι τρεις εκδοχές χρωστούν πολλά στις ιδέες και στα κινήματα του ριζοσπαστικού ευρωπαϊκού αναρχισμού του 19ου αιώνα που μετέτρεψαν την προπαγάνδα σε τρομοκρατική πράξη.

Συνεπώς δεν είναι εχθροί του Διαφωτισμού γιατί οι γενεσιουργοί πυρήνες τους εντοπίζονται σε αντιλήψεις του νεωτερικού κόσμου. Ο σοβιετικός κομμουνισμός, ο ναζισμός και το ριζοσπαστικό ισλάμ είναι - τελικά - συμπτώματα του (μυθώδους) προτάγματος του Διαφωτισμού. Είναι συμπτώματα μιας ασθένειας την οποία προσποιήθηκαν ότι θα θεραπεύσουν.



Νεωτερικό υβρίδιο



Παρ' όλα αυτά η πίστη στον ιδιάζοντα νεωτερικό μύθο εξακολουθεί να είναι ισχυρή και ευρέως διαδεδομένη. H θρησκευτική αυτή πίστη διαμορφώνει καθοριστικά ακόμη τα πολιτικά πράγματα, τα πολιτικά προγράμματα των κομμάτων στον κόσμο και οδηγεί πολιτικούς οργανισμούς. Σε αυτή την πίστη στηρίζεται και η σύγχρονη κυρίαρχη πεποίθηση ότι μόνο ο «αμερικανικού τύπου δημοκρατικός καπιταλισμός» είναι όντως προορισμένος να διαδοθεί παντού - ώστε να αναδυθεί ένας καλύτερος καινούργιος κόσμος. Ο νέος αυτός κόσμος αμερικανικού τύπου προορίζεται - σύμφωνα με τους θιασώτες της ελεύθερης αγοράς - να ενσαρκώσει την τελική μορφή της ανθρώπινης διακυβέρνησης. Και για την επίτευξη αυτής της αποστολής οι διαμορφωτές της πολιτικής των ΗΠΑ επιχειρούν και ασκούν έλεγχο ακόμη και σε διεθνείς φορείς όπως το ΔΝΤ και η Παγκόσμια Τράπεζα.

Ωστόσο η εκπλήρωση του οικουμενικού αυτού σκοπού είναι ανέφικτη επειδή το παγκόσμιο χρηματοοικονομικό σύστημα είναι ευάλωτο σε κρίσεις και επιπλέον επειδή τα δρώμενα σε πολλές χώρες του πλανήτη καταρρίπτουν την πεποίθηση ότι η εκβιομηχάνιση και η ειρήνη συμβαδίζουν.

H σπανιότητα των φυσικών πόρων, η συνεχής πληθυσμιακή αύξηση, η παράνομη μετανάστευση, οι επιπτώσεις του AIDS και το γεγονός ότι εκατοντάδες εκατομμύρια ανθρώπων ζουν σε συνθήκες ημι-αναρχίας είναι σύγχρονα προβλήματα που καταδεικνύουν έναν κόσμο μη ειρηνικό. Και όταν διακυβεύονται τα αναγκαία για τη ζωή οι άνθρωποι - αναπόφευκτα - αναλαμβάνουν πολιτικές πρωτοβουλίες.

Σε αυτό το εύθραυστο σύγχρονο κοινωνικό τοπίο ευδοκιμεί και η τρομοκρατία που εκδηλώνεται από νεωτερικές οργανώσεις όπως είναι η Αλ Κάιντα. H Αλ Κάιντα - ένα «νεωτερικό υβρίδιο» θεμελιωμένο στις θέσεις του Σαγίντ Κουτμπ, θεωρητικού του ριζοσπαστικού ισλάμ - εκπροσωπεί ένα νέο είδος πολέμου. Μια πολεμική σύγκρουση αντι-συμβατική που έχει θρησκευτικό χαρακτήρα επειδή η ιδέα του Διαφωτισμού για έναν οικουμενικό πολιτισμό (που προβάλλει η Δύση) είναι ένα παρακλάδι του χριστιανισμού· και σε αυτήν αντιπαρατίθεται (ένα υποπροϊόν της δυτικής ριζοσπαστικής σκέψης) το ιδιάζον υβρίδιο της Αλ Κάιντα.



Ο δυτικός μύθος



Τι καταδεικνύει αυτή η σύγκρουση; Καταδεικνύει την επικινδυνότητα συγκεκριμένων πεποιθήσεων. Αφενός της πεποίθησης ότι ο κόσμος μπορεί να μετασχηματιστεί με θεαματικές τρομοκρατικές πράξεις και αφετέρου της πεποίθησης ότι μέσω της επιστήμης ο κόσμος θα εκμοντερνιστεί (κατά τα δυτικά πρότυπα). Οι απαρχές αμφότερων αυτών των πεποιθήσεων βρίσκονται στη θρησκεία. Και η ζημιά που προξένησε η Αλ Κάιντα έγκειται στο ότι χτυπώντας τον δυτικό μύθο, τον αναζωπύρωσε και ταυτόχρονα ενδυναμώνοντας τον δικό της μύθο, διάνοιξε έναν κύκλο νέας απεριόριστης βίας.

Ο Τζον Γκρέι απαντά - τελικά - με σαφήνεια στο κυρίαρχο ερώτημα: «Κάθε κοινωνία που διαθέτει τη δύναμη της επινοητικότητας είναι νεωτερική. Δεν μπορούν όμως όλες οι κοινωνίες να είναι νεωτερικές. Αυτό ωστόσο δεν σημαίνει ότι μόνο μια κοινωνία μπορεί να είναι νεωτερική». Γι' αυτό προτείνει ότι κάθε χώρα αξίζει να είναι ελεύθερη να βρει τη δική της εκδοχή της νεωτερικότητας, σε έναν πιο κατακερματισμένο κόσμο εντός του οποίου θα συμβιώνουν ειρηνικά καθεστώτα και τρόποι ζωής εντελώς διαφορετικοί μεταξύ τους.

Συμμεριζόμενος την αξία του προτάγματος για «πράξη» προσανατολίζεται σε ένα φιλελεύθερο modus vivendi όπου θα συνυπάρχουν - με πλήρη αναγνώριση - διαφορετικές ταυτότητες στην ίδια κοινότητα, στην ίδια κοινωνία, ακόμη και στο ίδιο πρόσωπο.

Ο συγγραφέας-εκφραστής πια του μεταμοντέρνου φιλελευθερισμού προσέγγισε με ύφος ανεπιτήδευτο και ιδιαίτερα φροντισμένο το θέμα του σε τρία επίπεδα αλληλένδετα μεταξύ τους. Συνδέοντας, μέσω μιας εκφραστικής γλώσσας, το φιλοσοφικό - ιστορικό επίπεδο με το οικονομικό και το πολιτικό, εκτιμώ πως κατέδειξε με πειστικότητα (στο παρόν βιβλίο) ότι στο πλαίσιο της νέας τρομοκρατικής βίας που χαρακτηρίζει την παγκοσμιοποιημένη εποχή μας η επιβολή της Pax Americana δεν είναι εφικτή.

H προσεκτική μετάφραση, το κατατοπιστικό προλογικό σημείωμα (για τον συγγραφέα και τις θέσεις του) και το χρηστικό ευρετήριο όρων στο τέλος του βιβλίου ολοκληρώνουν την εκδοτική προσπάθεια παρουσίασης των θέσεων του Τζον Γκρέι καθιστώντας το ένα αξιόλογο σύγγραμμα.



Σπ. A. Γεωργίου (καθηγητής Κοινωνικών Επιστημών)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 17-10-2004