Το θέατρο στην αρχαία ελληνική κοινωνία

ΚΡΙΤΙΚΗ





Μία σημαντική μελέτη σε μια εγκληματική μετάφραση. Όπου η «Ορέστεια» γίνεται Ορεστιάδα, οι «Σφήκες» σφίγγες και τα ψηφιδωτά δάπεδα... μωσαϊκά πατώματα



Ένα βιβλίο για το αρχαίο θέατρο γραμμένο από τον J. R. Green δεν μπορεί παρά να κινεί το ενδιαφέρον: ο συγγραφέας του, καθηγητής της Κλασικής Αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σίδνεϊ, καταλέγεται μεταξύ των πλέον ειδικών και θεωρείται από τους καλύτερους γνώστες του αντικειμένου (μεταξύ άλλων έχει επιμεληθεί την αναθεωρημένη και εμπλουτισμένη έκδοση των θεμελιωδών εργασιών του Τ.Β.L. Webster για το εικονογραφικό αρχαιολογικό υλικό που αναφέρεται στην κωμωδία και έχει συντάξει και σχολιάσει τη διεθνή βιβλιογραφία των ετών 1971-1995 για το αρχαίο θέατρο στο περιοδικό «Lustrum»). Στο ελληνικό αναγνωστικό κοινό είναι πιθανώς γνωστός από ένα σχετικό αλλά πολύ πιο συνοπτικό βιβλίο, το οποίο προέκυψε από τη συνεργασία του με τον Ε.W. Handley και κυκλοφόρησε στη γλώσσα μας το 1996 με τον τίτλο Εικόνες από το αρχαίο θέατρο (μετάφραση Μ. Μάντζιου, Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης).



Το θέμα του παρόντος βιβλίου, που πρωτοκυκλοφόρησε στα αγγλικά το 1994, είναι μάλλον πιο περιορισμένο από όσο ο τίτλος του δηλώνει αλλά ίσως γι' αυτό και πιο ενδιαφέρον. Ο συγγραφέας φιλοδοξεί να ερμηνεύσει τις αρχαιολογικές μαρτυρίες για τις θεατρικές παραστάσεις, να εξετάσει τον ρόλο που τα συγκεκριμένα αντικείμενα έπαιζαν στη ζωή των ανθρώπων που τα κατασκεύαζαν και τα αγόραζαν, και να συναγάγει εν τέλει συμπεράσματα για τη σημασία του θεάτρου κατά εποχή και κατά τόπο στην αρχαία κοινωνία. Η μελέτη εστιάζει στις μαρτυρίες των αγγειογραφιών και της πλαστικής μικρής κλίμακας που σχετίζονται με το θέατρο, αλλά τα συμπεράσματα στα οποία καταλήγει ο συγγραφέας είναι συχνά ιδιαιτέρως ενδιαφέροντα. Ενδεικτικά αναφέρω την παρατήρηση ότι η σημασία των υποκριτών στο θέατρο αυξάνεται μετά το 430 π.Χ. (γεγονός που τεκμαίρεται, κατά τον Green, από την παντελή απουσία απεικονίσεων κωμικών ηθοποιών πριν από το συγκεκριμένο έτος) και το γενικότερο συμπέρασμα ότι το αττικό θέατρο κυριαρχεί σε ολόκληρο τον ελληνικό κόσμο κατά τον 4ο αιώνα π.Χ. Αξιοπρόσεκτες επίσης οι επισημάνσεις του για τον αυξανόμενο ρόλο του θεάτρου αλλά και της λατρείας του Διονύσου στη σφαίρα του ιδιωτικού βίου από τα τέλη του 4ου αιώνα π.Χ. Το πιο εντυπωσιακό ωστόσο στοιχείο του βιβλίου είναι η πλουσιότατη παράθεση αρχαιολογικού υλικού, ενίοτε άγνωστου -τουλάχιστον στους μη ειδικούς-, καθώς και ο σχολιασμός του. Καθεαυτό το παρατιθέμενο υλικό θα μπορούσε να αποτελεί εξαίρετο τμήμα μιας εισαγωγής στη «θεατρική αρχαιολογία».

Η ελληνική απόδοση του κειμένου αποτελεί -δυστυχώς- εντυπωσιακό παράδειγμα για τη δυνατότητα της μετάφρασης να αχρηστέψει ένα αξιολογότατο έργο. Προφανώς η μεταφράστρια αλλά και η επιμελήτρια ουδεμία σχέση έχουν προς τον επιστημονικό χώρο της αρχαιογνωσίας. Μόνον έτσι μπορεί να εξηγήσει κανείς ότι σταθερά γίνεται χρήση του όρου «Μεσαία κωμωδία» αντί του καθιερωμένου «Μέση κωμωδία» και του όρου «μιμική» αντί του σωστού «μίμος». Επίσης την άγνοια του γεγονότος ότι ο Pollux δεν είναι άλλος από τον λεξικογράφο του 2ου αιώνα μ.Χ. Πολυδεύκη, ότι ο κωμικός ποιητής ονομάζεται Αλεξις και όχι Αλέξης, ότι το σατυρικό δράμα του Ευριπίδη τιτλοφορείται Κύκλωψ και όχι Κύκλωπες (εδώ παρέσυρε τη μεταφράστρια προφανώς η απόδοση του ψ ως ps στα αγγλικά), και ότι ο ίδιος τραγικός ποιητής, ήκιστα γαστρίμαργος κατά τα φαινόμενα, έγραψε Παλαμήδη και όχι «τις Παλαμίδες»· στην απουσία αρχαιογνωστικής κατάρτισης θα πρέπει να αποδοθεί επίσης η άγνοια γεγονότων, όπως ότι η συλλογή πραγματειών του Πλουτάρχου τιτλοφορείται Ηθικά και όχι «Περί Ηθικής και Αρετής», ότι δεν υπήρχε θέατρο «στους Φλιούς» αλλά στον Φλιούντα, ότι δεν υπάρχει αγγείο «ψύκτρα» παρά μόνον «ψυκτήρ», ότι φυσικά δεν υπάρχει ζωγράφος που να ονομάζεται «Δαρείος» ή, πολύ περισσότερο, «Βαλτιμόρης» και πλείστα άλλα. Σε αρκετές όμως περιπτώσεις τα λάθη φανερώνουν απλώς ασύγγνωστη απαιδευσία. Γιατί πώς αλλιώς να χαρακτηρίσει κανείς την άγνοια του γεγονότος ότι ο Αισχύλος έγραψε Ορέστεια και όχι «Ορεστιάδα» (όπως κατ' επανάληψιν αναφέρεται) ή ότι ο Αριστοφάνης έγραψε τους Σφήκες και όχι «τις Σφίγγες»;

Τα οδυνηρά μεταφραστικά ολισθήματα δεν περιορίζονται ωστόσο στα παραπάνω. Σε πολλές περιπτώσεις το πρωτότυπο όχι μόνο δεν μένει πιστό στη μετάφραση -κατά τη γνωστή διατύπωση του Μπόρχες- αλλά λέει πολύ διαφορετικά πράγματα. Ελάχιστα παραδείγματα: στον Πρόλογό του ο Green αναφέρεται στην εικόνα της «προμετωπίδας» του βιβλίου, αλλά στη μετάφραση η αγγλική λέξη frontispiece αποδίδεται ως «Αέτωμα» (σ. 19)· στη φράση «το θέατρο της Πομπηίας, το πρώτο μόνιμο θέατρο της Ρώμης που κατασκευάστηκε το 55 π.Χ.» (σ. 222) ο πρόδηλος παραλογισμός θα πρέπει να χρεωθεί βεβαίως στη μετάφραση, η οποία αδυνατεί να διακρίνει τον Πομπήιο από την Πομπηία· τα «φωτισμένα χειρόγραφα του Τερέντιου» (σ. 249) θα προκαλέσουν αναμφίβολα αμηχανία ή και ψυχική ταραχή σε κάποιους αναγνώστες, πλην όμως άνευ λόγου, αφού το πρωτότυπο αναφέρεται απλώς σε «εικονογραφημένα» (illuminated) χειρόγραφα· ο Δίας, τέλος, σύμφωνα με το κείμενο του Αρνόβιου (σ. 258) εγκαταλείπει -όπως είναι μάλλον πιο εύλογο- την «οργή» του και όχι, όπως θέλει η μετάφραση, το «στεφάνι» του (οι αντίστοιχες αγγλικές λέξεις τυχαίνει απλώς να μοιάζουν).

Για να ολοκληρωθεί η εικόνα ας προστεθούν στα ανωτέρω οι «απλώς» ατυχείς αποδόσεις (π.χ. «των μωσαϊκών πατωμάτων» [σ. 185] αντί «των ψηφιδωτών δαπέδων» ή η χρήση παντού του όρου «τερακότα» αντί «πήλινος») και ας συνυπολογιστούν επίσης οι λέξεις που - για λόγους ακατανόητους - μένουν αμετάφραστες (π.χ. «τουνίκ», «Λεβάντι», «ονκούς» [sic=όγκος]). Ας προσμετρηθούν, τέλος, τα γλωσσικά αμαρτήματα, οι επίμονες ανορθογραφίες (ακόμη και σε περιπτώσεις μεταγραφών, π.χ. «παπποσηλινός» πάνω από δέκα φορές) και τα αναρίθμητα τυπογραφικά λάθη.

Δίχως αμφιβολία πρόκειται για ακραία περίπτωση μεταφραστικής ανεπάρκειας και εκδοτικής ανευθυνότητας. Στοιχειώδης αίσθηση ευθύνης προς το έργο του συγγραφέα αλλά πρωτίστως προς τους έλληνες αναγνώστες επιβάλλει την απόσυρση του βιβλίου και την εκ νέου κυκλοφορία του ύστερα από γενναία αναθεώρηση.

Σταύρος Τσιτσιρίδης (επισκέπτης αναπληρωτής καθηγητής του Τμήματος Κλασικών Σπουδών του Πανεπιστημίου Κύπρου), ΤΟ ΒΗΜΑ , 24-02-2002