Αλέξανδρος ο Μακεδόνας

Μια εξαιρετική ιστορική βιογραφία που αποκαλύπτει τη μοναδικότητα του Μακεδόνα στρατηλάτη και ανατρέπει για πρώτη φορά τις υποθέσεις που αφορούν στην προσωπική και πολιτική του ζωή.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Απ' τον πρόλογο κιόλας του «Αλέξανδρου» του Green, συνειδητοποιεί κανείς με κάποια δυσφορία ότι έχει μπρος του περσινά ξινά σταφύλια! Γιατί ενώ ο ίδιος εξηγεί ότι το βιβλίο γράφτηκε στις αρχές του '70 κι ομολογεί ότι σε κάμποσα σημεία έχει πέσει έξω και πολλά έχουν μεσολαβήσει στον τομέα των αλεξανδρινών ερευνών, που θα πρέπει να τα λάβει σοβαρά υπ' όψιν στην «αναθεωρημένη κ' εκσυγχρονισμένη έκδοση» που σχεδιάζει, η πρώτη αυτή μορφή, βγαλμένη σε paperback τρεις δεκαετίες πίσω, θεωρήθηκε επαρκής για το ελληνικό κοινό!..

Μια λεπτομερειακή ανάλυση, ωστόσο, δεν είναι διόλου άχρηστη, όσο κι αν υπάρχει πρόχειρη δικαιολογία για τα λάθη, τις παραλείψεις, τις αδυναμίες ή τις προκαταλήψεις που επισημαίνει κανείς, πως «θα διορθωνόντουσαν», τάχα, στη μελλούμενη επανέκδοση...

Μετά τους μεγάλους ιστορικούς του 19ου και των αρχών του 20ού αιώνα, όπως ο Droysen ή ο Tarn, που αντιμετώπισαν τον Αλέξανδρο, μες απ' τη δική τους ασφαλώς εποχή, σαν στρατιωτικό και πολιτικό ίνδαλμα -όχι χωρίς επιμέρους υπερβολές- και μαζί σαν σύμβολο εθνικής κι απωτέρως παγκόσμιας ενότητας, σαν οραματιστή ηγέτη που ξεπέρασε και τον Αριστοτέλη ακόμη στις ανθρωπιστικές αντιλήψεις, η μεταπολεμική αγγλοσαξονική κυρίως σχολή των «μινιμαλιστών», υπό το πρόσχημα μιας πραγματιστικώτερης, υποτίθεται, θεώρησης, πέρασε στο άλλο άκρο, ζωγραφίζοντας έναν μεγαλομανή, αδίστακτο δικτάτορα με γκαιμπελικές μεθόδους εκκαθάρισης παντός αντιφρονούντος, παρορμητικό, μέθυσο και διεφθαρμένο ομοφυλόφιλο.

Της αυτής σχολής κι ο Green, μολονότι επαγγέλλεται «την αφαίρεση των προσθηκών του Μύθου και την ανακάλυψη του ιστορικού Αλέξανδρου, με σάρκα και οστά», κυλάει απλώς σε μιαν εντελώς αυθαίρετη χρήση όλων των «δευτερευουσών» πηγών ασχέτως αξιοπιστίας, των ιστοριογράφων, δηλαδή, που αντί μιας ρεαλιστικής αφήγησης των μακεδονικών κατακτήσεων, σέρβιραν στους αναγνώστες τους συναρπαστικές μυθοπλασίες, τερατώδη ανέκδοτα κ' ηθικά ψευτοκηρύγματα των διάφορων άκαπνων φιλοσοφικών κύκλων, ενάντιων στη συντριπτική τους πλειονότητα προς το πρόσωπο του Μεγαλέξανδρου.

Ετσι, σ' όλο το βιβλίο παρεισάγονται κατά σύστημα φλύαρες ρομαντικές περιγραφές κ' ηλίθια ανέκδοτα, από Διόδωρους και Κούρτιους, Ιουστίνους και Πολύαινους, μαζί μ' ένα σωρό άλλα ψευτο-«ντοκουμέντα», πασιφανώς πλαστές επιστολές και ρητορικούς λόγους σκαρωμένους επίτηδες απ' τους συγγραφείς της ύστερης Αρχαιότητας -ό,τι τελοσπάντων «βολεύει»-, για να στηθεί αφ' ενός μια συναρπαστική αφήγηση και να διοχετευθεί, αφ' ετέρου, η διαστρεβλωμένη «εικόνα» που 'χει έτοιμη, «προδιαμορφωμένη» εντός του ο συγγραφέας κι απλώς επιδιώκει να την τεκμηριώσει όπως-όπως, ενόσω ο δύσμοιρος αναγνώστης αφήνεται σκόπιμα στο σκοτάδι για τη σχετικότητα της αξίας των μαρτυριών που του πασάρονται υπό το βαρύγδουπο όνομα των «αρχαίων πηγών».

Και δεν αναπαράγει μόνο μύθους ο Green! Οπου τον συμφέρει τους διαστρέφει κιόλας, δίνοντάς τους όλως άλλο νόημα απ' αυτό που επιτρέπει το κείμενο! Τυπική περίπτωση: το περιστατικό στα ορεινά του Λιβάνου, πως τάχα ο Αλέξανδρος, απομονωμένος νύχτα παγερή σ' εχθρικό έδαφος, ώρμησε στο στρατόπεδο των εχθρών, σκότωσε δυο ντόπιους, έκλεψε ένα δαδί αναμμένο κ' έφερε φωτιά να ζεσταθούν οι σύντροφοί του (σ. 372). Αν κάτι μας μεταφέρει εν προκειμένω η παράδοση, είν' ο ηρωισμός κ' η αυτοθυσία του Αλέξανδρου.

Τι συμπέρασμα βγάζει ο Green;

- «Ενα χαρακτηριστικό παράδειγμα των περιττών κινδύνων που εξακολουθούσε ν' αναλαμβάνει ο Αλέξανδρος σ' όλη τη σταδιοδρομία του»!

Και πού καταλήγει;

- «Τι θα είχε συμβεί αν ένας από κείνους τους Αραβες ορεσίβιους είχε αντιδράσει νωρίτερα; Σε ποιο σημείο το θάρρος μεταβάλλεται σε καθαρή υπερβάλλουσα ανευθυνότητα;..»

Αγανακτεί κανείς, όχι μόνο για την κακοπιστία με την οποία απ' το συγκεκριμένο μύθευμα βγάζει τέτοιο αλλοπρόσαλλο ψευτοσυμπέρασμα, όσο και για την ανοησία των διερωτημάτων του! Οχι, αν το 'κανε, δηλαδή, κάτι τέτοιο ο στρατηλάτης, θα 'πρεπε να πάρει την άδεια του κ. καθηγητή; Αλλιώς θα 'ταν «ανεύθυνος»; Κι αφού ο ίδιος ο Green μας λέει αποξαρχής πως είν' εντελώς απίθανο το περιστατικό, προς τι όλα τα «συμπεράσματά» του περί ανευθυνότητος;.. Μήπως μια ακόμα ευκαιρία αμαύρωσης του Μεγαλέξαντρου; Γιατί ολόκληρο το πόνημα βρίθει τέτοιων «ευκαιριών», τις οποίες επ' ουδενί αφήνει ανεκμετάλλευτες...

Παντού τονίζεται η μνησικακία του (σ. 630), η αστάθεια του χαρακτήρα του (σ. 344), ο υπολογισμένος θεατρινισμός (σ. 483), η έλλειψη αυτοκυριαρχίας, η μεγαλομανία του, αλλού εμφανίζεται σαν κοινός «μπλοφαδόρος», όταν κλεινόταν οργισμένος ή συντετριμμένος στη σκηνή του (σ. 537) και τέλος, ανοιχτά πια, στη σ. 434 και ξανά στην 454 -για όποιους είχαν τυχόν κάποιαν αμφιβολία!- γίνεται λόγος για την «παράνοιά» του! (Ευτυχώς που βρέθηκε κάποιος «εχέφρων», για να μας πληροφορήσει έγκυρα πια για την παραφροσύνη εκεινού που 'φτασε πολεμώντας ίσαμε την Ινδία! Αυταπόδεικτα «τρελός»: Τι άλλο;..)

Συνιστούν όμως, άραγε, Ιστορία οι τέτοιες αυθαίρετες κρίσεις του χαρακτήρα του;.. Στηριγμένες, τάχα, πού; Εκεί όπου και το συμπέρασμά του της σ. 366, ότι «ο Αλέξανδρος αντιπαθούσε έντονα τους άσχημους ανθρώπους»;.. Δεν σοβαρευόμαστε καλύτερα;

Μα κ' οι καθαυτό «ιστορικές» ερμηνείες χωλαίνουν: αβάσιμα πορίσματα διατυπώνονται ελαφρά τη χειρί, και με τη συνηθισμένη ευκολογραφία ενός «ίσως» μέγιστα ζητούμενα της Ερευνας παρουσιάζονται ως τάχα λυμένα (αν ο ίδιος ο Μεγαλέξαντρος, λ.χ., είχε κιόλας ταυτίσει τον Σάραπι με τον Μαρντούκ: σ. 410), ενώ στη σ. 492 διαστρεβλώνεται ξεδιάντροπα η Ιστορία, όταν λ.χ. ακολουθώντας τον άκριτο Κούρτιο, γράφει στα σοβαρά πως ο Αλέξανδρος απαίτησε να πέφτουν μπρούμυτα οι Μακεδόνες και να τον προσκυνάνε (σ. 492), πλην είναι διαπιστωμένο ότι η προσκύνηση ήταν χαιρετισμός απλώς με υπόκλιση - κ' έχει χυθεί πολύ μελάνι σχετικά στην παγκόσμια βιβλιογραφία!

Σ' ένα σωρό ακόμη ειδικών ζητημάτων αποδεικνύεται απληροφόρητος. Για τον μώλο της Τύρου, λ.χ., γράφει πως: μετά την πολιορκία, σταδιακά «άμμος άρχισε να συγκεντρώνεται παρασυρόμενη από τον άνεμο, από τους παραλιακούς αμμόλοφους» κ' έτσι «ενώθηκε πιο στενά η Τύρος με την ενδοχώρα» (σ. 361). Μόνο που αγνοεί βασικά γεωλογικά φαινόμενα: γιατί δεν ήταν ο άνεμος που κουβάλησε την άμμο κ' επίχωσε τον μώλο, παρά το μεγάλο θαλάσσιο ρεύμα κατά μήκος της φοινικικής παραλίας την έφερε απ' τον πυθμένα!

Αλλά και βαθύτερου κριτηρίου φαίνεται πως στερείται, διότι για κάποιον τον οποίον ο ίδιος χαρακτηρίζει ως τον «πλέον ασύγκριτο στρατηγό που υπήρξε ποτέ στον κόσμο», δεν διστάζει παρακάτω να γράψει πως «μετά τη στάση των στρατιωτών στον Υφασι, φάνηκε το μίσος, ο εγωισμός κ' η αχαριστία του τυράννου», καθώς «ήταν αποφασισμένος να τους κάνει το δύσκολο και μακρύ ταξίδι της επιστροφής κόλαση»!!! Είναι δυνατόν να διατυπώνονται τέτοιες παιδαριώδεις ψυχολογικές ερμηνείες των κινήσεων ενός στρατηλάτη, φτασμένου στα πέρατα του κόσμου, που 'ξερε πως χωρίς τον στρατό του δεν θα μπορούσε ποτέ να γυρίσει ζωντανός πίσω, όπως κι ο στρατός του χωρίς αυτόν;..

Τα ίδια διακρίνονται και στη στάθμιση των μεγάλων αξόνων της πολιτικής του Αλεξάνδρου, όπως για παράδειγμα το άνοιγμα προς τους κατακτημένους κ' η ισομοιρία που απένειμε στους Πέρσες έναντι των Μακεδόνων της Αυλής του, που επικρίνεται δριμύτατα απ' τον Green κι αναρωτιέται εύλογα κανείς, τι θα 'πρεπε επιτέλους να κάνει ο Αλέξανδρος εν προκειμένω; Μήπως να εφαρμόσει τις παραινέσεις του δασκάλου του, να φέρεται στους Ελληνες κατ' αξίαν, ενώ στους βάρβαρους σαν σε ζώα και φυτά -γιατί αυτά έγραφε απ' το απυρόβλητο ο μέγας Αριστοτέλης-, ή μήπως να κυβερνήσει, στα σοβαρά με 30.000 όλους κι όλους Μακεδόνες, την καταλυμένη Περσική αυτοκρατορία;.. Ισως όμως η κριτική ικανότητα του Green δεν φτάνει ώς εκεί...

Κι όταν κάτι δεν είσαι εις θέσιν να το συλλάβεις -πολλές φορές συμβαίνει, κ' είναι τιμιώτερο να το παραδεχτείς, παρά να το προσπεράσεις-, επιβάλλεται μια στοιχειώδης σύνεση, μια σεμνότητα, ένα μέτρο. Κι αυτό ακριβώς είναι το πιο δυσεπίτευκτο, όταν ο συγγραφέας αναλώνεται σ' επίδειξη πνεύματος, με την ιδιάζουσα αγγλική ιταμότητα, μ' ένα χιούμορ εξυπνακίστικης ανωτερότητας, τάχα, έναντι θέματος, όπου τόσοι και τόσοι καταπιάστηκαν με δέος, κι ο Εγγλέζος θέλει να παριστάνει παντού και πάντα πως υπάρχει περιθώριο ανάλαφρης ειρωνείας! Ετσι, για τις συνήθεις αλληλοκατηγορίες χρηματισμού στην αθηναϊκή πολιτική σκηνή γράφει πως «εκτοξεύονταν όπως οι τούρτες σε μια φαρσοκωμωδία»! (Τι επίπεδο παρομοίωσης!) Περιγράφοντας, κατόπιν, την ίδρυση της Αλεξάνδρειας (σ. 376), βάσει του ανεκδότου πως ο Αλέξανδρος, ενθουσιώδης, σημάδευε δήθεν με αλεύρι στην άμμο τους δρόμους της μελλοντικής πόλης, ο Green σημειώνει φλεγματικά: «τι θα 'χαν να πουν οι εργάτες δεν έχει καταγραφεί»! Οπου αναρωτιέται κανείς: «Δηλαδή, τι τάχα υπονοεί ο συγγραφέας ότι θα 'λεγαν οι εργάτες;». Και τι σημασία έχει τι θα 'λεγαν όποιοι εργάτες, ή σκαφτιάδες, ή μουλαράδες, ή μάγειροι της στρατιάς; Αλλ' αυτός επιμένει, και στην ίδρυση της Βουκεφάλας και της Νίκαιας στον Υδάσπη ξανασχολιάζει: «Και οι δύο οικισμοί από τούβλα λάσπης ολοκληρώθηκαν γρήγορα: η εργασία των κούληδων, όπως διαπίστωσε ο Αλέξανδρος, ήταν πάμφθηνη και ανεξάντλητη»! Πάλι απορεί, στ' αλήθεια, κανείς τι υπαινίσσεται; Οτι ο Αλέξανδρος ήταν καταπιεστής ως εργοδότης των νικημένων και θα 'πρεπε να καταγγελθεί απ' τ' αρμόδια συνδικαλιστικά όργανα; 'Η τι άλλο;..



Αυτά ως προς το κείμενο!



Οσο για την απερίγραπτα ξύλινη και δύσκαμπτη μετάφραση του Μ. Δελέγκου, δεν καταφέρνει ν' απεξαρτηθεί απ' το πρωτότυπο (όπως σ' εκείνο το ανεκδιήγητο: «ο Αλέξανδρος δεν έπρεπε να πιέζει την τύχη του», της σ. 285, όπου χτυπάει η άτεχνη μεταγλώττιση του ιδιωματισμού: «push his luck») ούτε συνιστά επ' ουδενί γλαφυρό ανάγνωσμα, ενώ η άγνοια της ορολογίας οδηγεί σ' απίστευτα μαργαριτάρια, όπως εκείνοι οι «πρίγκηπες της Κύπρου» (ενώ ως γνωστόν η λέξη «πρίγκηπες» μόνο πολύ αργότερα εμφανίζεται!), ή οι τοπικοί ηγεμόνες των Ινδών που παραμένουν βαφτισμένοι θρασύτατα, κατά το αγγλικό τους αποικιοκρατικό πρότυπο: «ρατζά»! (Αλήθεια, αν ο συγγραφέας ήταν Τούρκος, θα 'πρεπε, άραγε, να τους ονομάζει κατ' αναλογίαν «μπέηδες» ή «αγάδες»;) Χρειάζεται, μήπως, να σημειωθούν κι άλλα, όπως «η Αλινδα» εκείνη της σ. 278 (αντί: τα Αλινδα), ασυνέπειες σαν τη Σαλμούντα, που γράφεται σωστά μεν στη σ. 572, ενώ στη σ. 43 γίνεται λόγος για: «τους Σαλμούς»;.. 'Η, ο Αλέξανδρος Λυγκηστής που καταλήγει στη σ. 290-1 «ο... Λυγκηστίδας», το Πέλλιον της Ιλλυρίας που μετατρέπεται σε «Πήλιον» (σ. 203), γιατί δεν αναγνωρίστηκε κάτω απ' τον αγγλικό του μανδύα και δεκάδες παρόμοια;..

Του Αλέξανδρου αντέχει η ράχη του! Απ' την Αρχαιότητα ώς σήμερα έχουν κυκλοφορήσει χιλιάδες έργα γι' αυτόν με τις πιο αντιφατικές εκτιμήσεις - κι αυτουνού ακόμα στέκει η μορφή! Γιατί διέθετε σκελετό! Κ' ένα paperback με «μαλακή ράχη», με τέτοιες αφέλειες και τόσο ανεπαρκή εφόδια γραμμένο, δεν τον κλονίζει.

Ας μην «πιέζει» κανείς «περισσότερο την τύχη» του συγκεκριμένου βιβλίου!..



ΣΤΑΝΤΗΣ Ρ. ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 01/08/2008