Παρέγκλισις

Ένα χειρόγραφο έρχεται στο φως αφού είχε μείνει χίλια χρόνια στην αφάνεια, αλλάζει τον τρόπο της ανθρώπινης σκέψης και ανοίγει το δρόμο στην εξέλιξη του κόσμου όπως τον ξέρουμε σήμερα.
Εξακόσια χρόνια έχουν περάσει από τη στιγμή που ένας διορατικός βιβλιοθήρας παθιασμένος με τη μελέτη της αρχαιότητας, ο παπικός γραμματέας Πότζο Μπρατσολίνι, ανέσυρε ένα παμπάλαιο χειρόγραφο από το ράφι μιας μοναστηριακής βιβλιοθήκης, είδε με δέος τι είχε ανακαλύψει και έβαλε να το αντιγράψουν. Το χειρόγραφο, το τελευταίο που είχε σωθεί από τη φθορά του χρόνου, περιείχε ένα λατινικό φιλοσοφικό έπος, το Περί φύσεως (De rerum natura) του Λουκρήτιου, ένα υπέροχο ποίημα γεμάτο με τις πιο επικίνδυνες ιδέες: ότι το σύμπαν λειτουργεί χωρίς τη βοήθεια των θεών, ότι η δεισιδαιμονία βλάπτει τη ζωή των ανθρώπων, ότι η ύλη αποτελείται από απειροελάχιστα σωματίδια, αόρατα, άφθαρτα, αεικίνητα, τα άτομα. Ο Λουκρήτιος υποστήριζε ότι σε ένα τέτοιο σύμπαν δεν υπάρχει λόγος να πιστεύουμε ότι η Γη ή οι κάτοικοί της καταλαμβάνουν κεντρική θέση ούτε να διαχωρίζουμε τον άνθρωπο από τα άλλα ζώα.
«Δεν είναι παράδοξο», σημειώνει ο συγγραφέας στον πρόλογό του, «το ότι η φιλοσοφική παράδοση από όπου προέρχεται το ποίημα του Λουκρήτιου, μια παράδοση τόσο ασύμβατη με τη λατρεία των θεών και τη λατρεία του κράτους, θεωρήθηκε σκανδαλώδης από κάποιους, ακόμα και στον ανεκτικό πολιτισμό της Μεσογείου των κλασικών χρόνων». Το γεγονός ότι το συγκεκριμένο έργο σώθηκε, ενώ όλα τα άλλα έργα αυτής της παράδοσης χάθηκαν, «είναι κάτι που θα έμπαινε στον πειρασμό να το χαρακτηρίσει κανείς θαύμα». Όμως ο Λουκρήτιος δεν πίστευε στα θαύματα. Αντίθετα, πίστευε ότι τίποτα δεν μπορεί να παραβιάσει τους νόμους της φύσης. Έτσι «εισηγήθηκε εκείνο που ο ίδιος ονόμαζε “παρέκκλιση” (αρχ. παρέγκλισις)» για την αναπάντεχη και απρόβλεπτη κίνηση της ύλης, την απρόσμενη τροπή των πραγμάτων. Ακριβώς μια τέτοια παρέκκλιση «από την ευθύγραμμη τροχιά –στη συγκεκριμένη περίπτωση προς τη λήθη–» ήταν η ανακάλυψη του τελευταίου χειρογράφου του έργου του. Η αντιγραφή, η μετάφραση και η διάδοση αυτού του αρχαίου ποιήματος τροφοδότησε την Αναγέννηση, εμπνέοντας καλλιτέχνες σαν τον Μποττιτσέλλι και στοχαστές σαν τον Τζορντάνο Μπρούνο, διαμόρφωσε τη σκέψη του Γαλιλαίου και του Φρόυντ, του Δαρβίνου και του Άινσταϊν και είχε καταλυτική επίδραση σε συγγραφείς από τον Μονταίνιο μέχρι τον Τόμας Τζέφερσον.