Το μυστικό ποτάμι

Ο Γουίλιαμ Θόρνχιλ, βαρκάρης στον Τάμεση των αρχών του 19ου αιώνα, καταδικάζεται σε απαγχονισμό γιατί έκλεψε, αλλά του δίνεται η ευκαιρία να ξαναρχίσει τη ζωή του σε μια μακρινή αποικία καταδίκων ονόματι Σίδνεϊ, στην Αυστραλία. Εκεί ο Θόρνχιλ βρίσκει έναν παρθένο παράδεισο, αλλά, για να τον κάνει δικό του, πρέπει να πληρώσει το τίμημα, που είναι η καταστροφή αυτού του παραδείσου.

"Μια εξαιρετική μελέτη δυο πολιτισμών σε σύγκρουση και μια ανατριχιαστική λεπτομερής περιγραφή των δεινών και των κακών της αποικιοκρατίας", έγραψε η Γκάρντιαν γι' αυτό το σπουδαίο
μυθιστόρημα. Θεωρώντας ότι πολιτισμός πρώτιστα είναι ο σεβασμός προς το περιβάλλον και η χρήση του με φειδώ και σοφία, κι ότι οι αληθινά πολιτισμένοι της Αυστραλίας δεν ήταν οι Εγγλέζοι άποικοι αλλά οι Αβορίγινες, η Γκρένβιλ βάζει έναν καθρέφτη μπροστά στον λευκό Αυστραλό και του δείχνει την απωθητική αδηφάγο όψη του. Από τα καλύτερα αγγλοσαξονικά μυθιστορήματα των τελευταίων χρόνων, το "Μυστικό ποτάμι" έφτασε στην τελική εξάδα του Βραβείου Μπούκερ του 2006.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Κρίνοντας με τα δικά της μέτρα τον διαρκώς μετακινούμενο Βεδουίνο, τον σχεδόν γυμνό Βουσμάνο, τον άνευ περιουσίας κάτοικο του Αμαζονίου η δυτική αντίληψη τους θέτει εκτός πολιτισμού. Παράλληλα, ο μύθος (δηλαδή η αφήγηση) της άγριας φύσης, ως η επικράτεια της ψυχικής επαφής με τις πρωτογενείς δυνάμεις του κόσμου, στοιχειώνει τη συνείδηση του Ευρωπαίου κατοίκου των πόλεων από τη σύστασή της. Ηδη, ο ευγενής άγριος του Ρουσό ενσαρκώνει την ετερότητα μέσω της οποίας η συνείδηση αυτή αυτοπροσδιορίζεται. Εμβληματική στιγμή τούτης της θεματολογίας μπορεί να θεωρηθεί και «Το μυστικό ποτάμι» της Αυστραλίδας Κέιτ Γκρένβιλ, που πραγματεύεται την αναμέτρηση, εν έτει 1806, ενός λευκού Αγγλοσάξονα εποίκου με την αυστραλιανή ύπαιθρο και τον γηγενή πολιτισμό της.

Ταυτόχρονα, η προσωπική ιστορία του κεντρικού χαρακτήρα γίνεται όχημα για μια κριτική μεγάλης υπαινικτικής οξύτητας απέναντι στη «διαχείριση» της αρχαιότερης πολιτιστικής παρακαταθήκης του πλανήτη, εκείνης των μαύρων Αυστραλιανών αυτοχθόνων (Aboriginees) από τους λευκούς εποίκους.

Η ηθική/πολιτική τοποθέτηση της Γκρένβιλ μάς γίνεται γνωστή εξαρχής, αφού αφιερώνει το βιβλίο της «στους Αβορίγινες του παρελθόντος, του παρόντος και του μέλλοντος». Πρόκειται μαζί και για μια δήλωση πίστης, εφόσον μέσα στα διακόσια μόλις χρόνια της αγγλοσαξονικής κυριαρχίας ο ηλικίας σαράντα χιλιάδων ετών γηγενής πολιτισμός έχει εξαρθρωθεί συστηματικά, με αγριότητα και με κάθε διαθέσιμο μέσο (γενοκτονίες, ιεραποστολές, αλκοόλ).

Παρ' όλα αυτά, το πορτρέτο των μαύρων Αυστραλών στο βιβλίο είναι εσκεμμένα ελλειπτικό. Δεν ενημερωνόμαστε ούτε για τις σχεδόν υπεράνθρωπες δεξιότητες που έχουν αναπτύξει για να επιβιώνουν στο (σ' εμάς) αφιλόξενο φυσικό τοπίο ούτε για τα συναρπαστικά συστήματα επικοινωνίας τους, για τα οποία θα πρέπει κανείς να διαβάσει το «Songlines» του Μπρους Τσάτγουιν ή «Το μήνυμα» της Μάρλο Μόργκαν.

Αντ' αυτών, το βιβλίο ακολουθεί σε τριτοπρόσωπη αφήγηση τη ζωή του Λονδρέζου Γουίλ Θόρνχιλ, από τη γέννησή του σε μια οικογένεια και μια κοινωνική τάξη τόσο φτωχή που «...πάντα πεινούσε. Αυτό ήταν ένα γεγονός της ζωής: το βασανιστικό κενό στο στομάχι του, η ουδέτερη γεύση στο στόμα του, ο θυμός που το φαΐ δεν έφτανε ποτέ... Και πάντα κρύωνε. Το κρύο γεννούσε απελπισία, μια παράφορη λαχτάρα για ζέστη». Η παιδική ηλικία του Γουίλ δεν είναι παρά η κάμψη των αντιστάσεών του απέναντι σε αυτό το καθεστώς λιμοκτονίας, τόσο υλικής όσο και ψυχικής. (Μέχρι και τ' όνομά του δεν το νιώθει δικό του, μια και ανήκε στον προηγούμενο αδελφό του που πέθανε σε ηλικία ενός μηνός.) Το παιδί, που διδάχτηκε νωρίς ότι «το στομάχι δεν γεμίζει με το κλάμα», ως ενήλικος άντρας έχει επίσης εκπαιδευτεί στον αυστηρό έλεγχο των συναισθημάτων του. (Σε όλα σχεδόν όσα εκφέρει στο βιβλίο, δεν σταματάει να ακούει ο ίδιος και να αξιολογεί τον τόνο της φωνής του.)

Ο μακρύς, υγρός βήχας των φθισικών γονιών, η σπάνια ευτυχία ενός κουρελιού με ζάχαρη που μπορείς να πιπιλίσεις, η εφιαλτική πόλη που αποτελεί το σκηνικό όλων αυτών, δίνονται από τη συγγραφέα με σιγουριά και αμεσότητα: «Εκεί που ζούσαν, κάτω, κοντά στο ποτάμι, τα σοκάκια είχαν μια δρασκελιά πλάτος κι ήταν σκοτεινά ακόμη και την πιο ηλιόλουστη μέρα, γιατί τα κτήρια γύρω τους ήταν στοιβαγμένα φύρδην μίγδην... Σειρές από σπίτια σαν να φύτρωναν καμπουριασμένα, μέσ' από το χώμα που απάνω του έστεκαν, και ταμπάκικα, σφαγεία, φάμπρικες κόλλας, ζυθοποιεία γέμιζαν με τη βρόμα τους τον αέρα».

Ηδη από το πρώτο κεφάλαιο, ο συνδυασμός πραγματολογικής ακρίβειας και λιτότητας προσδίδουν στις περιγραφές της Γκρένβιλ μια σταθερή ένταση που ανανεώνεται από αυτές τις πηγές σε όλη τη διάρκεια του βιβλίου. Επιπλέον, έχουμε εδώ μια ικανή εικονοποιό που σχεδόν η κάθε της παράγραφος είναι κέρασμα στην οπτική φαντασία του αναγνώστη, και η οποία ξέρει να σηματοδοτεί ψυχικές εντυπώσεις μέσα από αισθητηριακές λεπτομέρειες: «Ο πόνος της απώλειας είναι μια ακίδα μπηγμένη κάτω από το νύχι», «Η Αυστραλία είναι μια φυλακή που τα κάγκελά της ήταν δέκα χιλιάδες μίλια νερό». Αλλού, τα κύματα του Ατλαντικού περιγράφονται, ακριβέστατα, σαν «νωχελικοί φονιάδες».

Σωτήρια συνθήκη και μοναδική πηγή ζεστασιάς για τον Γουίλ είναι η αγάπη που μοιράζεται με τη συνομήλική του Σαλ, μοναχοκόρη ενός βαρκάρη του Τάμεση, ο οποίος προσλαμβάνοντας τον Γουίλ ως παραγιό, τον σώζει από τη λειψή και στρεβλή μοίρα των υπόλοιπων Θόρνχιλ. Η ωρίμανση αυτής της σχέσης και της επικοινωνίας ανάμεσα στο ζευγάρι είναι, επίσης, ένα από τα δυνατά στοιχεία της ιστορίας, καθώς φωτίζει τις συγκρούσεις του Θόρνχιλ, για τις οποίες ο ίδιος δεν έχει τις λέξεις. («Τα λόγια που δεν είχαν ειπωθεί ήταν σαν πλάσμα που πηγαινοερχόταν ανάμεσά τους».)

Παρ' όλα αυτά, η κλεψιά δεν είναι μια συνήθεια που ξεχνιέται εύκολα και, παίρνοντας ένα λάθος ρίσκο, ο Γουίλ βρίσκεται καταδικασμένος να κρεμαστεί σε δημόσια θέα από τη χοντρή, κανναβένια θηλιά που έσπαζε καθημερικά τον τράχηλο πάμπολλων φτωχοδιάβολων σαν εκείνον. Περιγράφοντας έναν τέτοιο θάνατο, όπως και τις διαδικασίες του δικαστηρίου ή την ψυχική κατάσταση του μελοθάνατου Γουίλ, η Γκρένβιλ συνεχίζει να μεταπλάθει την έρευνά της σε λογοτεχνία με φυσικότητα, μην επιτρέποντας πουθενά στις ιστορικές λεπτομέρειες να μπλοκάρουν τη ροή της αφήγησης.

Ανέλπιστα, ο Γουίλ θα πάρει χάρη και θα εξοριστεί στην Αυστραλία, χάρη στη διαμεσολάβηση της γυναίκας του. Η Σαλ θα τον συνοδέψει σ' αυτό το ταξίδι, διάρκειας σχεδόν ενός χρόνου, και, άμα τη αφίξει τους, η Βρετανική Κοινοπολιτεία θα της παραχωρήσει τον πρών κατάδικο και σύζυγό της ως υπηρέτη! Μαζί, δηλαδή, με το ζεύγος Θόρνχιλ, μεταφυτεύεται στη νέα γη και το κοινωνικό και νομικό πλαίσιο της Γηραιάς Αλβιώνας. Αυτό το μπόλιασμα της νέας πατρίδας με τις παλιές αξίες είναι, φυσικά, ο άξονας της σύγκρουσης του ήρωα με τον εαυτό του, η οποία κλιμακώνεται στο δεύτερο μέρος του βιβλίου, μαζί με τη σφοδρότητα των συγκρούσεων με τους Αβορίγινες.

Ιδιαίτερα θα κοστίσει στον Γουίλ Θόρνχιλ η παθιασμένη του επιθυμία να κάνει δικό του ένα κομμάτι αυτής της καινούριας γης, απόκτημα που πίσω στην πατρίδα θα τον κατέτασσε (σχεδόν) στην αριστοκρατία. Ο πρώην μαουνιέρης του Τάμεση (και κατόπιν του αυστραλιανού ποταμού Χόουκσμπερι) ξαναπροσδιορίζεται ως επιτυχημένος γαιοκτήμονας στο καινούριο περιβάλλον του («το θλιβερό, προχειροφτιαγμένο μέρος που ήταν αυτή η πόλη του Σίδνεϊ»), αλλά όχι χωρίς τίμημα. Παράλληλα συσσωρεύεται και το ηθικό κόστος όλων εκείνων που πρέπει να αγνοήσει προκειμένου να πετύχει, και μετά να συντηρήσει τον στόχο του. Στο τέλος του βιβλίου («Η έπαυλη των Θόρνχιλ») βρίσκεται να έχει πραγματοποιήσει όνειρα για τα οποία στην Αγγλία απλώς δεν υπήρχε ο ορίζοντας. Ομως, τα απαραίτητα διαπιστευτήρια για την άνοδό του στη νέα κοινωνική τάξη πραγμάτων ήταν πράξεις βίας κατά των ιθαγενών, στις οποίες έχει συναινέσει. Και η απόσταση ανάμεσα στην ανέλπιστη αποκατάσταση και στην παραγκωνισμένη ηθική του επίγνωση (το «μυστικό ποτάμι» του) γίνεται ένας ανοιχτός λογαριασμός που τον ξεπερνάει και τον εκθέτει σε μόνιμη εκκρεμότητα.

Αυτή η φαινομενικά απλή κεντρική ιδέα κερδίζει την αποτελεσματικότητά της από τον σφιχτά δομημένο ρεαλισμό και τη συναισθηματική οξύνοια της Γκρένβιλ. Ιδιαίτερη μνεία αξίζει η συνεχής αντιπαράθεση της δυτικής αντίληψης με τη δόνηση και υφή της αυστραλιανής υπαίθρου. Ενδεικτικά: «Εξω, το ατέλειωτο βουητό και οι κρότοι του τόπου τύλιγαν μια κουκκίδα ανθρώπινης ζωής όπως το νερό ένα βότσαλο. Αλλά, με το που είχε μια καλύβα για να μπαίνει μέσα, κάποιος γινόταν ξανά κάτι χωριστό από τον τόπο, γιατί η ατμόσφαιρα όπου κινούνταν ήταν φτιαγμένη από τον ίδιο».

Εστω και αν απέχει από τη συμβολική φαντασμαγορία ενός Οσκαρ και Λουσίντα (Πίτερ Κάρεϊ;), πρόκειται για ένα μυθιστόρημα με πυγμή, ευκολοδιάβαστο και καίριο. Ο υλικός και κοινωνικός θρίαμβος του ατόμου, ακόμα και ενάντια σε αδιανόητες συνθήκες, ακόμα και εν μέσω της σύγκρουσης δύο κόσμων, δεν αρκεί για να κατευνάσει τις επιταγές της προσωπικής ηθικής.

Η μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου, ενώ είναι εμφανώς προσεγμένη στην απόδοση τεχνικών όρων, αλλού παρουσιάζεται ανεξήγητα άνιση.



ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ ΜΑΤΣΟΥΚΑΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 11/07/2008