Η απόλαυση του τραγικού

Η απόλαυση του τραγικού είναι εμπνευσμένη από το σχόλιο του Lacan στην τραγωδία της Αντιγόνης. Το σχόλιο αυτό ξετυλίγεται σε επτά διαδοχικές συνεδρίες με τις οποίες «κλείνει» το σεμινάριο της περιόδου 1956-60. Ο Lacan αναδεικνύει τη θέση της ηρωίδας και επιχειρεί τη σύνδεσή της με ζητήματα ηθικής της ψυχανάλυσης, που αποτέλεσε το αντικείμενο του σεμιναρίου εκείνης της χρονιάς. Η απόλαυση του τραγικού είναι κείμενο που αιχμαλωτίζει. Ο ρυθμός, με τις κορυφώσεις και τις παύσεις του, κρατά τον αναγνώστη σε διαρκή εγρήγορση. Κάθε λέξη μοιάζει πολύτιμη, γιατί έχει την ακρίβεια που αξιώνει το γραπτό και τη ζωντάνια ενός λόγου που...

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Λίγο πριν από το τέλος του 2007 η σειρά «Ψυχαναλυτικοί συνειρμοί» των εκδόσεων «Μεταίχμιο» μας προσέφερε την ελληνική μετάφραση ενός σημαντικού έργου, που δεν εμπλουτίζει απλώς την εγχώρια ψυχαναλυτική βιβλιογραφία, αλλά το κάνει και με τρόπο που συνιστά ουσιώδη παρέμβαση σε μια σειρά από κομβικά ζητήματα που θέτει η συζήτηση περί Αντιγόνης τόσο στην Ελλάδα όσο και διεθνώς. Δεδομένης της θέσης της Αντιγόνης στην ψυχανάλυση -εξαιτίας του σεμιναρίου του Λακάν για την Ηθική της ψυχανάλυσης, που περιστρέφεται γύρω από μια εκτενή πραγμάτευση της τραγωδίας του Σοφοκλή- αλλά και στη σύγχρονη οικειοποίηση της ψυχανάλυσης από την πολιτική θεωρία -αποτελεί, ως γνωστόν, ένα από τα αγαπημένα υποδείγματα ηθικο-πολιτικής δράσης στο έργο του Σλάβοϊ Ζίζεκ- μια ανάλυση σαν αυτή του Guyomard είναι παραπάνω από ευπρόσδεκτη. Ακόμα περισσότερο στον βαθμό που πρόκειται για μια κριτική ανάλυση: κριτική της εξιδανίκευσης της Αντιγόνης που μαστίζει τις πρώιμες λακανικές επεξεργασίες και -θα προσθέταμε- το εγχείρημα του Ζίζεκ. Μια και αντίστοιχες εξιδανικεύσεις κυριαρχούν και στις εγχώριες θεατρικές προσλήψεις της τραγωδίας, η κριτική ανάλυση του Guyomard καθίσταται επίσης πολύτιμο βοήθημα σε κάθε προσπάθεια αποδόμησης της σαγήνης της Αντιγόνης στην ελληνική θεατρική και ευρύτερη κουλτούρα.

Ακολουθώντας τα χνάρια του Φρόιντ -για τον οποίο η τραγωδία, με προεξάρχουσα τη φιγούρα του Οιδίποδα, υπήρξε σημαντική πηγή έμπνευσης-, ο Λακάν αφιερώνει μεγάλο μέρος του σεμιναρίου VII (1959-1960) στην ηθική στάση της Αντιγόνης. Το παρόν βιβλίο του Guyomard ανασυνθέτει με ακρίβεια τους κόμβους της λακανικής επιχειρηματολογίας και, κατόπιν, επικεντρώνεται σε έναν λεπτομερή και ιδιαίτερα οξυδερκή σχολιασμό του σεμιναρίου τού Λακάν. Στο σημείο αυτό είναι ανάγκη να επισημανθεί ότι το ζήτημα δεν αποτελεί σε καμία περίπτωση ένα απλό πρόβλημα σχολαστικής, φιλολογικής ερμηνείας. Κι αυτό, γιατί η στάση της Αντιγόνης αποκτά στη λακανική προσέγγιση μια σαφή κλινική διάσταση: η στάση της επενδύεται με την αίγλη ενός ηθικού προτύπου για την «επιθυμία του ψυχαναλυτή», στην οποία ο Λακάν θεμελιώνει την αναλυτική διεργασία και στοχάζεται, κατά τη συγκεκριμένη χρονική συγκυρία, το τέλος της ανάλυσης. Στο σημείο αυτό ο Guyomard αναδεικνύει με δεξιοτεχνία τη σαγήνη που ασκεί η Αντιγόνη στον Λακάν, «σαγήνη την οποία δεν ήταν ο μόνος που την αισθάνθηκε, αλλά η οποία καθοδηγεί την ερμηνεία του» (σελ. 67), οδηγώντας τη στην εξιδανίκευση της υποτιθέμενης απόλυτης και απροϋπόθετης, καθαρής επιθυμίας της.

Ο Guyomard είναι ιδιαίτερα πειστικός στον εντοπισμό των κλινικών και θεωρητικών προβλημάτων που θέτει η σύνδεση από τον Λακάν της επιθυμίας του αναλυτή με αυτήν τη σαγηνευτική, «καθαρή», αλλά αιμομικτική και θανατερή επιθυμία. Εδώ, βέβαια, οφείλει κανείς να επισημάνει την ενάργεια του ίδιου του Λακάν όσον αφορά τη συνειδητοποίηση και τη διευθέτηση αυτού του προβλήματος στα αμέσως επόμενα σεμινάρια του, κάτι που δεν παραλείπει ο συγγραφέας: «Οι αναγνώστες του Lacan, και οι ψυχαναλυτές, ας είναι λοιπόν προσεκτικοί και ενήμεροι στις αναφορές τους και, ει δυνατόν, τόσο αναλυτές όσο ο Lacan. Γιατί ήταν αναλυτής ώστε να μετρήσει τα ολισθήματα μιας θεωρίας, και ας ήταν η δική του, και την επιρροή ενός λόγου. Θα λυπηθούμε που τίποτε δεν γράφτηκε σαφέστερα από εκείνον γι' αυτό. Ο Lacan πολύ λίγα αποκήρυξε, όμως είχε αρκετό πάθος για την ανάλυση ώστε να αρνηθεί να εμπιστευτεί την ψεύτικη, και θανατερή, διαφάνεια μιας καθαρής επιθυμίας» (σελ. 179).

Δεν είναι ίσως τυχαίο ότι η αλλαγή της στάσης του Λακάν, η υπέρβαση της σαγήνης της Αντιγόνης, λαμβάνει χώρα σε ένα πλαίσιο κατεξοχήν πολιτικό: στο σεμινάριό του τού 1964 είναι η αναφορά στα στρατόπεδα συγκέντρωσης και στο Ολοκαύτωμα που οδηγεί σε μιαν επαναξιολόγηση της ευθύνης του αναλυτή απέναντι στις «φονικές αποχαλινώσεις της απόλαυσης» (σελ. 178) και στρέφει τον Λακάν μακριά από τη σύλληψη της καθαρής επιθυμίας και της ίδιας της Αντιγόνης ως προτύπου φορέα της. Από την άποψη αυτή, προκαλεί μάλλον έκπληξη ότι λακανικοί πολιτικοί στοχαστές όπως ο Ζίζεκ εξακολουθούν να σαγηνεύονται από την ηρωίδα του Σοφοκλή. Το έργο του Guyomard αποτελεί λοιπόν απαραίτητο βοήθημα και για όλους όσοι ενδιαφέρονται για μια κριτική αξιολόγηση του ηθικο-πολιτικού status της Αντιγόνης όπως αυτό συζητιέται σήμερα στη σύγχρονη πολιτική θεωρία μέσα από τις παρεμβάσεις, όχι μόνο του Ζίζεκ, αλλά και της Τζούντιθ Μπάτλερ, και πολλών άλλων.

Τέλος, οφείλει κανείς να αναφέρει τις ευεργετικές επιπτώσεις που είναι δυνατόν να έχει η ευρύτερη δυνατή συζήτηση του βιβλίου του Guyomard για τη νεοελληνική κουλτούρα, και ιδίως για τη σύγχρονη θεατρική σκηνή και τον κριτικό λόγο, που επίσης πάσχουν, σε μεγάλο βαθμό, από τη σαγήνη της Αντιγόνης. Οπως παρατηρεί ο Δημήτρης Παπαευθυμίου στην εισαγωγή του στην ελληνική έκδοση του βιβλίου, η παραδοσιακή πρόσληψη της Αντιγόνης στη σύγχρονη Ελλάδα θεμελιώνεται και αυτή στην εξιδανίκευσή της, αποφεύγοντας «να θέσει το ζήτημα της ευθύνης της ως υποκειμένου, [και] αναγορεύοντας τη θυσία της σε μέτρο της αλήθειας. [...] Χρειάστηκε να φτάσουμε στο 2006 για να γνωρίσουμε μια διαφορετική εκδοχή της Αντιγόνης (στο αρχαίο θέατρο της Επιδαύρου, σε σκηνοθεσία του Λευτέρη Βογιατζή), που ισορροπούσε ανάμεσα σε Αντιγόνη και Κρέοντα. Και μόνο γι' αυτό το εγχείρημα ήταν ένα τόλμημα: φέρνοντας στο προσκήνιο την τρέλα του Κρέοντα, έδινε έμφαση στη διαδικασία αποδόμησης του λόγου της εξ-ουσίας, πράγμα ανοίκειο για μια κοινωνία όπως η ελληνική που, καθηλωμένη σε σχέσεις επιβολής, βρίσκεται διαρκώς σε σύγχυση ανάμεσα στο τραγικό και το αναπόφευκτο» (σελ. 39). Τι καλά θα ήταν αν ο Παπαευθυμίου είχε επεκτείνει περαιτέρω αυτήν την καίρια προβληματική αντί να αναλώνεται σε μια περιληπτική παρουσίαση της επιχειρηματολογίας του βιβλίου. Και έτσι όμως το ζήτημα που τίθεται είναι κομβικό και η συζήτηση μόλις τώρα ζεσταίνεται. Το βιβλίο του Guyomard αναμένεται να βοηθήσει σημαντικά στον δόκιμο προσανατολισμό της.



ΓΙΑΝΝΗΣ ΣΤΑΥΡΑΚΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/02/2008