Αυτοκρατορία

Από τον Πρόλογο του βιβλίου

Η Αυτοκρατορία γίνεται πραγματικότητα μπροστά στα ίδια μας τα μάτια. Κατά τις τελευταίες δεκαετίες, με την ανατροπή των αποικιακών καθεστώτων και, πολύ εντονότερα, με την τελική κατάρρευση των φραγμών που προέβαλλε η Σοβιετική Ένωση στην κεφαλαιοκρατική παγκόσμια αγορά, γίναμε μάρτυρες μια ακαταμάχητης και αμετάκλητης παγκοσμιοποίησης των οικονομικών και πολιτισμικών ανταλλαγών. Μαζί με την παγκόσμια αγορά και τα παγκόσμια κυκλώματα παραγωγής αναδύθηκε μια παγκόσμια τάξη πραγμάτων, μια νέα λογική και άρθρωση της εξουσίας -κοντολογίς, μια νέα μορφή κυριαρχίας. Η Αυτοκρατορία είναι το πολιτικό υποκείμενο που κατ' ουσίαν ρυθμίζει αυτές τις παγκόσμιες ανταλλαγές, η κυριαρχική δύναμη που κυβερνά τον κόσμο. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Για να καταλάβουμε σε τι ακριβώς συνίσταται το εγχείρημα των Negri και Hardt πρέπει πάνω απ' όλα να παραμερίσουμε τις μυθοποιητικές φήμες που συνόδευσαν στις ημέρες μας ένα μνημειωδών προθέσεων έργο όπως η Αυτοκρατορία, και κυρίως αμετροέπειες του είδους ότι μιλάμε για το «κομμουνιστικό μανιφέστο της μεταμοντέρνας εποχής». Σε μια εποχή μαζικής πολιτικής απελπισίας και τρομακτικής αδιαφάνειας των μηχανισμών που κυβερνούν και συχνότατα συντρίβουν τη μεμονωμένη ατομική ύπαρξη δισεκατομμυρίων ανθρώπινων όντων στον πλανήτη, είναι κατανοητή η ανάγκη για ολοκληρωμένα εξηγητικά σχήματα, και ακόμα περισσότερο η δίψα για τη χάραξη συγκεκριμένων ελπιδοφόρων προοπτικών. Το ίδιο αυτό γεγονός, όμως, προδιαγράφει έναν καινούριο κίνδυνο: τη βιασύνη να συγκαλύψουμε με αφηρημένα θεωρητικά σχήματα κάποιες όψεις του πραγματικού που ακόμη αντιστέκονται στην κατανόησή μας, ή το ενδεχόμενο να στραφούμε με πλαστή αισιοδοξία προς κατευθύνσεις όπου καμία αληθινή λύση προς το παρόν δεν διαφαίνεται. Η αξία του έργου των Negri και Hardt έγκειται ακριβώς στο ότι αντιπροσωπεύει μία από τις ελάχιστες σύγχρονες προσπάθειες για μια περιεκτική κατανόηση της παρούσας, εξαιρετικά περιπεπλεγμένης ιστορικής πραγματικότητας, στο επίπεδο τόσο της παγιωμένης δομής όσο και των «αρνητικών» της δυνατοτήτων -και αυτό βεβαίως είναι κάτι που το εντάσσει θεματικά και υφολογικά στη μεγάλη μαρξιστική παράδοση του πολιτικού στοχασμού· από την άλλη μεριά, ενδέχεται να μην είναι όλα τα συστατικά αυτής της ανάλυσης τόσο πρωτότυπα όσο πολύ ενθουσιασμένοι οπαδοί της πίστεψαν, και απ' όσα είναι, ενδέχεται να μην αντέχουν όλα στον έλεγχο μιας ανυποχώρητα δεσμευμένης στο συγκεκριμένο κριτικής.

Στην καρδιά της ανάλυσης των συγγραφέων, το κέντρο γύρω από το οποίο περιστρέφεται όλη η προβληματική τους, βρίσκεται η περιγραφή μιας μετάβασης του παγκοσμίου μοντέλου κυριαρχίας από τον «ιμπεριαλισμό» στην «Αυτοκρατορία». Αυτή η ιδέα της μετάβασης είναι έτσι σχεδιασμένη ώστε να δίνει ένα πλαίσιο ενσωμάτωσης για μια σειρά άλλων αντιθέσεων που έχουν γίνει κοινοί τόποι στο σύγχρονο λόγο: μοντέρνος/μεταμοντέρνος πολιτισμός, εκβιομηχάνιση/ πληροφορικοποίηση, πειθαρχική κοινωνία/ κοινωνία του ελέγχου κ.ο.κ. Η ιδέα των συγγραφέων είναι ότι, με λίγα λόγια, ο ανταγωνιστικός καπιταλισμός που χρειαζόταν μια ενοποιημένη εθνική αγορά, ώστε να πραγματοποιήσει τη συσσώρευση και νέα εδάφη και πληθυσμούς προς εκμετάλλευση, ώστε να επεκτείνει στο μέγιστο τα όρια της μεγέθυνσης και της ισχύος του έναντι άλλων, όμοιων και ανταγωνιζόμενων σχηματισμών, έχει λάβει τέλος· ο Δεύτερος Παγκόσμιος Πόλεμος και οι αγώνες της αποαποικιοποίησης του '50 και του '60 ήταν η επισφράγιση του θανάτου του. Σήμερα γινόμαστε μάρτυρες της ανάπτυξης ενός νέου μοντέλου οικουμενικής κυριαρχίας, το οποίο ακολουθεί μεν το πρότυπο της αγοράς, έχει όμως εντελώς διαφορετική δομή και άρθρωση. Κατ' αυτή την έννοια οι Ηνωμένες Πολιτείες που έχουν προβάλει ως παγκόσμια ηγετική δύναμη μετά τον τελευταίο πόλεμο, δεν είναι απλώς διάδοχοι των παλαιών αποικιακών δυνάμεων αλλά έχουν έναν εντελώς διαφορετικό ρόλο· ούτε βεβαίως είναι σωστό να ταυτίζουμε την «Αυτοκρατορία» του τίτλου με τις Ηνωμένες Πολιτείες, το συνηθέστερο σφάλμα όσων βιάστηκαν να οικειοποιηθούν τούτη την ανάλυση σ' ένα εκλαϊκευτικό πλαίσιο που χρωματίζεται όλο και περισσότερο σήμερα από έναν μεταφορικό συσχετισμό των ΗΠΑ με την αρχαία Ρώμη στα πρώιμα στάδια της επέκτασής της. Είναι σχεδόν βέβαιο ότι οι συγγραφείς επέλεξαν τον εμβληματικό αυτόν όρο ακριβώς μέσα από το πεδίο τέτοιων συζητήσεων και συσχετισμών, όμως η επεξεργασία στην οποία τον οδήγησαν υποδηλώνει κάτι που δεν θα μπορούσε να ταυτιστεί με κανένα εθνικό κράτος ή οποιαδήποτε άλλη σωματειακά δομημένη οντότητα: η «Αυτοκρατορία» είναι εκείνο του οποίου νομοθετικό σώμα γίνονται -ηθελημένα ή αθέλητα- σήμερα όλοι οι διεθνείς οργανισμοί, νομικοί όσο και οικονομικοί, και ρόλο του μείζονος εκτελεστικού του οργάνου αναλαμβάνει ακριβώς ο πολιτικοστρατιωτικός μηχανισμός των ΗΠΑ.

Μιλάμε ουσιαστικά για ένα καινούριο, μυστηριώδες εν πολλοίς μόρφωμα που δημιουργείται στον κόσμο, ένα τέρας, αν θέλουμε να ακριβολογούμε, που συνιστά το τελικό και απρόβλεπτο προϊόν της χρηματικής οικονομίας και του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής, κάτι που υλοποιεί το εφιαλτικό όνειρο μιας παγκόσμιας ενοποιημένης ηγεμονίας. Σε αυτό το σύστημα δεν υπάρχει πλέον ισότιμος εξωτερικός ανταγωνιστής αλλά μόνο «εσωτερικές» διαταράξεις και απειλές, δεν υπάρχει ουσιαστικά εθνική κυριαρχία και «δημοκρατικές» διαμεσολαβήσεις, αφού όλες οι τοπικότητες προσαρμόζονται στα κεντρικά σχεδιαζόμενα δίκτυα της αγοράς, των οποίων τις γραμμώσεις ακολουθούν επίσης οι ροές της εντολής και της διεύθυνσης, δεν υπάρχει ακόμα ένα «εκτός» προς εκμετάλλευση, αλλά οι διαδικασίες της αποικιοποίησης στρέφονται προς το εσωτερικό των ίδιων των υποκειμένων, που πρακτικά σημαίνει κατασκευή υποκειμενικότητας, κατασκευή αναγκών, νοοτροπιών και αντιδράσεων στα μέτρα της αγοράς και της αναπαραγωγής του κεφαλαίου με τη στρατηγική χρήση των μαζικών μέσων. Στο τέλος αυτής της διαδικασίας καταρρέει η ίδια η διάκριση εργάσιμου και «ελεύθερου» χρόνου, αφού το σύνολο της ζωής διαποτίζεται από έναν διαρκή έλεγχο και προγραμματισμό και, οριακά, ο ίδιος ο χώρος και ο χρόνος ομογενοποιούνται υπό τη μορφή εμπορεύματος.

Θέλω να επιμείνω στον πρωταγωνιστικό ρόλο που έπαιξε η οικονομία -ακριβέστερα: η αυτονόμηση του οικονομικού παράγοντα στις κοινωνικές ανταλλαγές- για τη διαμόρφωση αυτού του μορφώματος, κάτι το οποίο βεβαίως αντιλαμβάνονται οι αναλύσεις των δύο συγγραφέων όταν μιλούν για τις ροές του κεφαλαίου που παραβιάζει σύνορα και εδαφικότητες, προλεταριοποιώντας υπό τις πλέον απάνθρωπες (και νομικά ανεξέλεγκτες) συνθήκες ομάδες, στρώματα και πληθυσμούς, για τη μετατροπή ολόκληρης της κοινωνίας σε «παγκόσμιο εργοστάσιο» ή για τη χρήση των νομισματικών αντιστοιχιών ως όπλου επιβολής μιας παγκόσμιας ιεραρχίας των διαβαθμίσεων πλούτου και ισχύος· αξιοσημείωτο είναι ωστόσο ότι επιλέγουν να εστιάσουν περισσότερο την ανάλυσή τους στο νομικοπολιτικό πεδίο (ουσιαστικά όλο το πρώτο και το δεύτερο μέρος του βιβλίου), με άξονα το μετασχηματισμό των πολιτικών μοντέλων κυριαρχίας και τις «εσωτερικές» μεταμορφώσεις των διεθνών οργανισμών και του διεθνούς δικαίου προς την κατεύθυνση της παγκόσμιας ηγεμονίας, πράγμα που εμφανώς τους επιτρέπει το μέγιστο ρητορικό χειρισμό (ενίοτε και την κατάχρηση) του αρχαίου παραδείγματος της αυτοκρατορίας. Υπάρχει όμως κι ένας άλλος λόγος γι' αυτό: είναι ότι οι Negri και Hardt θα επιμείνουν στην κατάργηση υπό τις παρούσες συνθήκες κάθε διάκρισης ανάμεσα στο οικονομικό, το πολιτικό και το κοινωνικό, στη συγχώνευση όλων των επιμέρους συλλογικών δραστηριοτήτων σε ένα ενιαίο πεδίο που διαπερνάται από ομοιογενείς διαδικασίες παραγωγής και ελέγχου, αυτό που ονομάζουν με τους όρους βιοπολιτική και βιοεξουσία. Σε αυτή την έσχατη συγχώνευση άλλωστε που διαπερνά και διαρρηγνύει όλα τα στεγανά του χώρου, της εντοπιότητας, της φυλής, του φύλου, της πνευματικής και της χειρωνακτικής εργασίας, της εργασίας και της μη εργασίας, θα προσπαθήσουν να εντοπίσουν και τις απώτατες επαναστατικές δυνατότητες που ανοίγει αυτό το νέο μοντέλο κυριαρχίας: σαν να λέμε, η πρωτοφανής ενοποίηση της ανθρωπότητας σε ένα πολύχρωμο, αέναα κινούμενο και πολύμορφα παραγωγικό πλήθος υποδεικνύει γι' αυτούς τη γένεση ενός νέου και πανταχού παρόντος (δυνητικού) επαναστατικού υποκειμένου.



Ιστορικές αναφορές



Η περιγραφική ακρίβεια των παραπάνω αναλύσεων είναι μεγάλη, και ο καθένας μπορεί να διαπιστώσει την εξηγητική τους δύναμη απέναντι σε ποικίλα φαινόμενα διαφορετικής τάξεως -στρατιωτικοπολιτικής, οικονομικής, τεχνολογικής, κοινωνιοψυχολογικής- του ιστορικού παρόντος. Η λογική που τις κατευθύνει ωστόσο δεν είναι καινούρια: η ιδέα ενός ενοποιημένου συστήματος κυριαρχίας ως αποτέλεσμα των μονοπωλιακών ροπών του κεφαλαίου εμφανίστηκε νωρίς στον εικοστό αιώνα, μέσα στους φόβους του Kautsky, του Hilferding και της Rosa Luxemburg, ό,τι ακριβώς προσπάθησε να εξορκίσει η ακτιβιστική αισιοδοξία του Λένιν (για να διαψευσθεί ειρωνικά μέσα από την ίδια την «επιτυχία» του στρατηγικού της εγχειρήματος)· εν συνεχεία, στις αρχές της δεκαετίας του '30, ο Friedrich Pollock από τη Σχολή της Φραγκφούρτης θα δημοσιεύσει ένα βαρυσήμαντο άρθρο για το «Αυταρχικό κράτος» καταδεικνύοντας ένα νέο μοντέλο κυριαρχίας που μόλις εκείνη τη στιγμή αναδυόταν, απρόβλεπτο από την κλασική θεωρία, προς το οποίο κατέτειναν ο σοβιετικός «κομμουνισμός», οι διάφορες παραλλαγές του ευρωπαϊκού φασισμού και το αμερικανικό New Deal· την ίδια αυτή ενόραση απηχούν και επεξεργάζονται αργότερα, εν πολλοίς ανεξάρτητα μεταξύ τους, ένα πλήθος στοχαστών και ομάδων κυρίως από τις αιρετικές αποσχίσεις του τροτσκισμού, οπως ο James Burnham στην Αμερική, η ομάδα του Στίνα στην Ελλάδα και ο κύκλος του περιοδικού Socialisme ou Barbarie (Lefort και Καστοριάδης) στο Παρίσι. Μιλάμε ουσιαστικά για το ίδιο φαινόμενο, κάτι που είχε προαναγγελθεί ακριβώς μέσα στους ολοκληρωτισμούς του εικοστού αιώνα και το οποίο έπρεπε να μεσολαβήσει η κατάρρευση του ψυχροπολεμικού διπολισμού και η πλήρης κυβερνητικοποίηση της παραγωγής και της διεύθυνσης ώστε να έρθει στο φως σε πλήρη ανάπτυξη και σε όλες του τις διαστάσεις.

Ενόψει αυτού του φαινομένου, του οποίου μόλις σήμερα είμαστε σε θέση να αποτιμήσουμε όλες τις συνέπειες, καμία αισιοδοξία δεν φαίνεται δικαιολογημένη. Ειδικά δύο διαστάσεις του απουσιάζουν εντυπωσιακά από την ανάλυση των Negri και Hardt, δύο διαστάσεις που είναι πιθανώς οι συμπληρωματικές όψεις της ίδιας διαδικασίας: ο αφανισμός της φύσης (με την εξωτερική όσο και με την εσωτερική έννοια) και η αυξανόμενη παραγωγή ενός ανθρώπινου περιθωρίου το οποίο πρέπει να θυσιάζεται τακτικά, προκειμένου το σύστημα να λειτουργεί με όρους κερδοφορίας για ένα μικρό κομμάτι που συνωστίζεται όλο και ψηλότερα στην παγκόσμια πυραμίδα. Αν ο καπιταλισμός είναι, όπως οι συγγραφείς ορθά υποδεικνύουν, ένα σύστημα που βασίζεται στη διαρκή ανάλωση του «εξωτερικού» του, σήμερα που τέτοιο «εξωτερικό» δεν υφίσταται πλέον με οποιαδήποτε κοινή έννοια, η ανάλωση προχωρεί καρκινοειδώς προς την κατεύθυνση του φυσικού περιβάλλοντος και προς την κατεύθυνση του ίδιου τού ανθρώπινου οργανισμού. Η διατήρηση υψηλών ρυθμών παραγωγικότητας και κερδοφορίας συνεπάγεται τον αποκλεισμό από την κοινωνική εργασία όσων δεν μπορούν (ή δεν θέλουν) να αντέξουν το βαθμό υπερεντατικοποίησης και μηχανοποίησης του σώματος και του πνεύματος που απαιτεί η κοινωνική αναπαραγωγή, και αυτοί είναι καταδικασμένοι σε εξόντωση είτε υπό τη μορφή της ανεργίας και της εξουθενωτικής ανέχειας είτε υπό τη μορφή αστραπιαίων και μαζικών πολέμων· συνεπάγεται όμως και την επιθετική όξυνση των τεχνολογιών (των πολεμικών και των φαρμακευτικών περιλαμβανομένων) η οποία διακυβεύει πλέον το ίδιο το υπέδαφος της παραγωγής και της κυριαρχίας: το γήινο και βιολογικό περιβάλλον. Η «φυσική» εξέλιξη του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής και της αγοραιοποίησης είναι ο μαζικός θάνατος -κάτι από το οποίο απέχουμε σήμερα μόνο ένα βήμα και το οποίο κανείς προς το παρόν δεν φαίνεται ικανός ν' αποτρέψει.

Ο δοξαστικός τόνος με τον οποίο οι Negri και Hardt επιλέγουν να κλείσουν το βιβλίο τους είναι καταφανώς αναντίστοιχος με τη ζοφερότητα της πραγματικότητας που περιγράφουν και συνδέεται, όπως φαίνεται, με την πιο προβληματική συνιστώσα του εγχειρήματός τους: έναν κακό «θεωρητισμό», την ανάγκη να καλύπτουν με προκατασκευασμένα σχήματα τις πλευρές τής πραγματικότητας που αντιστέκονται στη διαύγαση ή που υπονομεύουν κάθε -κατανοητή και νόμιμη, ώς αυτό το σημείο- ανάγκη για ελπίδα. Κατά τρόπο υπερβολικό, μερικές φορές σκανδαλώδη, τείνουν να προμηθεύονται θεωρητικά σχήματα από τη φιλοσοφία του Jilles Deleuze, μια φιλοσοφία καθόλου απαλλαγμένη η ίδια από αντιφάσεις και προβληματικά σημεία που χρειάζονται προσεκτική κριτική διερεύνηση και αποσαφήνιση. Μια ιδιαίτερα ιδεολογική ιδέα του Jilles Deleuze είναι αυτή περί «απελευθερωτικού δυναμικού» που ενέχει ο καπιταλισμός ως «διαδικασία απεδαφικοποίησης», η οποία εμφανίζεται στον Αντι-Οιδίποδα, και σε αυτή ακριβώς την ιδέα φαίνεται πως οι Negri και Hardt προσπαθούν να στηρίξουν το νικητήριο σάλπισμά τους.



Νέο απελευθερωτικό πρόγραμμα



Αν σε κάτι θυμίζουν αμυδρά το Κομμουνιστικό μανιφέστο είναι ακριβώς εκεί που επιχειρούν να διακηρύξουν ένα νέο απελευθερωτικό πρόγραμμα στηριγμένο σε ένα νέο επαναστατικό υποκείμενο -όμως οι διαδοχικές ιστορικές μάσκες, είτε αυτές είναι του Πολύβιου είτε του Machiavelli ή του Μαρξ, δεν αρκούν για να κρύψουν την κόπωση των πρωταγωνιστών. Σε αυτό το σημείο ο κομμουνισμός τους γίνεται πράγματι οπισθοδρομικός, επαναλαμβάνοντας το ατόπημα του ίδιου του Μαρξ, όταν αυτός, ταυτόχρονα με την καταγγελία της αγγλικής αποικιοκρατίας στην Ινδία, πανηγύριζε τις επαναστατικές δυνατότητες που έφερνε μαζί της, καθώς διέλυε τις παλαιές δομές και εκμοντέρνιζε την κοινωνία. Περισσότερη ελπίδα ίσως κρύβεται στην απεγνωσμένη διακήρυξη της μόνης αλήθειας που επιτρέπουν τα γεγονότα: ότι ο καπιταλισμός είναι μια τερατώδης, διαστροφική και εξ ορισμού εχθρική προς τη ζωή πραγματικότητα, που καμία δυνατότητα δεν εγκυμονεί άλλη από το μαζικό αφανισμό -πραγματικότητα με την οποία ο άνθρωπος, αν ακόμα υπάρχει, είναι αδύνατο υπό οιεσδήποτε συνθήκες να συμφιλιωθεί, ανεξαρτήτως του αν τελικά θα επιζήσει.



ΦΩΤΗΣ ΤΕΡΖΑΚΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 28/02/2003