Νεοφιλελευθερισμός. Ιστορία και παρόν

Κριτική:
Η νεοφιλελεύθερη ιδεολογία
Διεργασίες, αξίες και προοπτικές
Ο νεοφιλελευθερισμός (ΝΦ) ως μαζική ιδεολογία και πρακτική ήταν αδιανόητος μέχρι τη δεκαετία του '70. Η συζήτηση για την αγοραία συναλλαγή ως τη σπουδαιότερη ανθρώπινη δραστηριότητα ξεκίνησε μεν μετά το 1945, αλλά ώς το 1970 περιοριζόταν μόνο σε κάποιους ακαδημαϊκούς κύκλους. Στο βιβλίο του ο Χάρβεϊ, πολύ γνωστός καθηγητής στα Πανεπιστήμια της Οξφόρδης και της Νέας Υόρκης, αλλά και διακεκριμένο μέλος του κινήματος κατά της παγκοσμιοποίησης, παρακολουθεί τους δρόμους που ακολούθησε ο ΝΦ μέχρι να καταστεί κυρίαρχο ρεύμα σε ιδεολογικό και πολιτικό επίπεδο.

Σύμφωνα με τον συγγραφέα, μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου κυριάρχησε ο λεγόμενος «εμπεδωμένος φιλελευθερισμός». Στο πλαίσιο του εμπεδωμένου φιλελευθερισμού οι αγοραίες διαδικασίες και οι επιχειρηματικές δραστηριότητες περιβάλλονταν από ένα εκτεταμένο δίχτυ κοινωνικών και πολιτικών ελέγχων και φραγμών. Στα τέλη της δεκαετίας του '60 αυτό το σύστημα άρχισε να καταρρέει. Η κρίση και τα αδιέξοδα της συσσώρευσης του κεφαλαίου οδήγησαν στην εγκατάλειψη του συστήματος σταθερών ισοτιμιών, στις δημοσιονομικές κρίσεις, στη μείωση των ρυθμών οικονομικής μεγέθυνσης. Σ' αυτές τις εξελίξεις προστέθηκε και η αδυναμία της Αριστεράς να προχωρήσει σε επανεξέταση του υπάρχοντος κοινωνικού συμβιβασμού.

Το πρώτο στοιχείο της ανάλυσης του Χάρβεϊ είναι η αποτίμηση των ιδεολογικών διεργασιών που διευκόλυναν τη νεοφιλελευθεροποίηση των κοινωνικών και οικονομικών διαδικασιών. Ο ΝΦ κατόρθωσε να πείσει πως αποτελεί τη μοναδική απάντηση στα προβλήματα της συσσώρευσης. Αυτό έγινε σε μια εποχή που από την επιχειρηματική ελίτ ώς την Αριστερά του Μάη του '68 κυριαρχούσαν οι αξίες του ατομικισμού, αλλά και οι ιδέες της αξιοπρέπειας και της ατομικής ελευθερίας. Ο ΝΦ παρουσιάστηκε ως πραγματικός εγγυητής αυτών των αξιών. Επεισε, όχι μόνο γιατί υποσχέθηκε οικονομική μεγέθυνση, αλλά και γιατί εγγυήθηκε την ελευθερία και την άνοδο των μεσοστρωμάτων. Ο ΝΦ προτού κυριαρχήσει πολιτικά, διείσδυσε στον κοινό νου, «ως αναγκαίος ακόμη και εντελώς "φυσιολογικός" τρόπος ρύθμισης της κοινωνικής τάξης πραγμάτων» (σελ 70). Πίσω όμως από τα ωραία λόγια κρυβόταν ένα πολιτικό πρόγραμμα για την επανεδραίωση των συνθηκών της καπιταλιστικής συσσώρευσης και της παλινόρθωσης της ισχύος των οικονομικών ελίτ. Η νεοφιλελευθεροποίηση δεν είναι τίποτε άλλο από μια διαδικασία επιστροφής της χαμένης δύναμης των ελίτ, ενώ η μέθοδος για την επίτευξη αυτού του στόχου ήταν συσσώρευση μέσω της αφαίρεσης και όχι της παραγωγής. Οι δρόμοι που ακολούθησε η νεοφιλευθεροποίηση ήταν ο μονεταρισμός, οι ισοσκελισμένοι προϋπολογισμοί, η δημοσιονομική πειθαρχία, οι ιδιωτικοποιήσεις, η κυριαρχία του χρηματοπιστωτικού τομέα έναντι των άλλων μορφών κεφαλαίου, η διαχείριση των κρίσεων με την επιτήδεια χρήση της απειλής και της παγίδας του χρέους και τέλος, άλλα με ιδιαίτερη σημασία, ο ρόλος του κράτους στην αναδιανομή του πλούτου.

Ο συγγραφέας διακρίνει το ΝΦ δόγμα από τη ΝΦ πρακτική. Οποτε χρειασθεί, το ΝΦ κράτος δεν είναι ουδέτερο και λίγο, αλλά ευνοεί με συγκεκριμένα μέτρα την αξιοπιστία του χρηματοπιστωτικού συστήματος σε βάρος της ευημερίας του πληθυσμού ή της ποιότητας του περιβάλλοντος. Σ' αυτό το πλαίσιο εντάσσει και τις περιοδικές δημοσιονομικές κρίσεις και τις κρίσεις χρέους στις τριτοκοσμικές και μη χώρες, τις οποίες σε μεγάλο βαθμό θεωρεί τεχνητές. Στόχος αυτών των κρίσεων ήταν η εμφάνιση των παγκόσμιων οικονομικών και χρηματοπιστωτικών οργανισμών ως σωτήρων, αντί του πραγματικού τους ρόλου, που είναι η διευκόλυνση της συσσώρευσης μέσω της αφαίρεσης εθνικών πόρων.

Ιστορικά ο ΝΦ ξεκίνησε από την περιφέρεια, από τη Χιλή και την Πόλη του Μεξικού, στη συνέχεια διείσδυσε στην πόλη της Νέας Υόρκης για να καταφέρει μετά να κυριαρχήσει, τη δεκαετία του '80, σε ΗΠΑ και Μεγάλη Βρετανία. Βεβαίως η επικράτηση του ΝΦ στις ΗΠΑ στηρίχτηκε στη συμμαχία των μεγάλων επιχειρήσεων με τη συντηρητική και χριστιανική δεξιά, ενώ στη Μεγάλη Βρετανία η συμμαχία που διαμορφώθηκε στηρίχτηκε στη συναίνεση των μεσοστρωμάτων και τμήματος της εργατικής τάξης έναντι των πολιτικών της Θάτσερ. Η πολιτική σύγκρουσης της Θάτσερ με τα συνδικάτα και ο στόχος μείωσης του πληθωρισμού της Θάτσερ και του Ρέιγκαν που κατάπινε τα εισοδήματα χαμηλόμισθων και μεσαίων στρωμάτων διαμόρφωσε μια τέτοια δυναμική που δεν μπορούσε να αντιστραφεί. Κλίντον και Μπλερ, σύμφωνα με τον συγγραφέα, βρέθηκαν προ τετελεσμένων καταστάσεων και ο χώρος που είχαν για να ελιχθούν ήταν περιορισμένος. Η ανάλυση του Χάρβεϊ συνεχίζεται με την περιγραφή της «ακανόνιστης γεωγραφικής επέκτασης» της νεοφιλελευθεροποίησης σε χώρες όπως το Μεξικό, η Αργεντινή, η Νότιος Κορέα, αλλά περιέργως και η Σουηδία. Ξεχωριστό κεφάλαιο αφιερώνει στη νεοφιλελευθεροποίηση της κινεζικής οικονομίας.

Τα τελικά αποτελέσματα της νεοφιλελευθεροποίησης δεν ήταν η αύξηση της παραγωγής και η κυριαρχία της ελευθερίας, αλλά οι χαμηλότεροι μισθοί, η αυξημένη εργασιακή ανασφάλεια, η απώλεια επιδομάτων, η κερδοσκοπία, η διάλυση της αλληλεγγύης, ο αυταρχισμός και ο εθνικισμός. Τα δύο τελευταία στοιχεία μάλιστα αποτελούν τη βάση της διαμορφωμένης νέας συμμαχίας του χρηματοπιστωτικού κεφαλαίου με τη νεοσυντηρητική Δεξιά. Στόχος αυτής της συμμαχίας είναι η διατήρηση του πυρήνα της οικονομικής πολιτικής του ΝΦ, με αναφορές όμως σε συντηρητικές και αυταρχικές αξίες και όχι στο όνομα της ελευθερίας και του ατομικισμού.

Το μείζον στην ανάλυση του Χάρβεϊ είναι η αποκατάσταση της ταξικής ανάλυσης στην περιγραφή των κοινωνικών φαινομένων. Οι θεωρίες της εξατομίκευσης είχαν εξοβελίσει την ταξική ανάλυση από το πεδίο της κοινωνιολογίας και της πολιτικής. Οι υπερβολές του ταξικού αναγωγισμού επιχειρήθηκαν να διορθωθούν με την κατάργηση της μελέτης των ταξικών παραγόντων. Οι τόσο διαδεδομένες στη χώρα μας «αστυνομικές» θεωρίες των εξωθεσμικών κέντρων και συμφερόντων αποτελούν ειδικό δείγμα της καθ' ημάς αποπολιτικοποίησης της πολιτικής. Ο Χάρβεϊ σωστά επαναφέρει την ταξική ανάλυση στη θέση που της αρμόζει.

Παρότι όμως περιγράφει τα περιβάλλοντα που έκαναν αποδεκτές τις ΝΦ λύσεις, η ανάλυσή του βυθίζεται σ' ένα κλίμα ταξικού υποκειμενισμού. Σε τελική ανάλυση η «συσσώρευση μέσω αφαίρεσης», αφενός, υποτιμά πως ο πυρήνας της όποιας συσσώρευσης εξακολουθεί να είναι η παραγωγική διαδικασία και η εκμετάλλευση και αφετέρου, τα αποτελέσματα της αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου εμφανίζονται ως απόρροιες ταξικών συνωμοσιών και προαποφασισμένων συμμαχιών. Τα μεσαία στρώματα και τμήματα της εργατικής τάξης που απομακρύνθηκαν από το μοντέλο του «εμπεδωμένου φιλελευθερισμού» δεν ήσαν απλώς θύματα μιας εξαπάτησης. Στον ΝΦ αναζήτησαν, λαθεμένα, μια διέξοδο στα αδιέξοδα πολιτικών που φούσκωναν τα ελλείμματα, ανέβαζαν τον πληθωρισμό και μείωναν τα πραγματικά εισοδήματα. Το ότι η Σοσιαλδημοκρατία και η κυβερνώσα Αριστερά δεν μπόρεσαν να δώσουν λύσεις στα προβλήματα του στασιμοπληθωρισμού και της συσσώρευσης, χωρίς να θίξουν την κοινωνική της βάση, αποτελεί τον κύριο παράγοντα της επικράτησης του ΝΦ μοντέλου, και όχι φυσικά κάποιο οργανωμένο πολιτικό σχέδιο. Παράλληλα βεβαίως η περιγραφή του ΝΦ δεν είναι ακριβής σ' όλα της τα σημεία. Η δημοσιονομική πειθαρχία, ο ισοσκελισμένος προϋπολογισμός και ο μονεταρισμός δεν αποτελούν από μόνα τους στοιχεία νεοφιλελεύθερης πολιτικής.

Ο ταξικός υποκειμενισμός και ο λανθάνων ταξικός αναγωγισμός γίνονται πάρα πολύ καθαροί στο πιο αδύνατο σημείο του βιβλίου, που είναι η έκθεση των προτάσεων του συγγραφέα για μια πολιτική υπέρβασης της νεοφιλελευθεροποίησης.

Παρ' όλες τις διαφωνίες μας για πολλές από τις διαδρομές που ακολουθεί ο συγγραφέας για να περιγράψει την ιστορία και το παρόν του ΝΦ, πιστεύουμε πως αυτό το έργο δεν είναι ένα ακόμη βιβλίο της σειράς «Καταγγελίες κατά του επάρατου ΝΦ». Αντιθέτως, με κάποια κριτική επεξεργασία μπορεί να αποτελεί ένα από τα χρήσιμα εργαλεία στη μάχη κατά μιας πολιτικής που στρέφεται όχι μόνο κατά του κράτους πρόνοιας, αλλά και κατά της πραγματικής ελευθερίας και του ατομικισμού, στη μάχη κατά του νεοφιλελευθερισμού.ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 07/03/2008