Η κρίση της ευρωπαϊκής συνείδησης

Πόσο απότομη είναι η μετάβαση από τον 17ο στον 18ο αιώνα και πόσο ολοφάνερες οι αντιθέσεις τους! Οι άνθρωποι του 17ου αιώνα αγαπούν την ιεραρχία, την πειθαρχία, την τάξη που η εξουσία αναλαμβάνει να διασφαλίσει, τα δόγματα που ρυθμίζουν με πυγμή τη ζωή. Οι άνθρωποι του 18ου αιώνα αποστρέφονται τους καταναγκασμούς, την εξουσία, τα δόγματα. Οι πρώτοι είναι θεματοφύλακες του χριστιανισμού, οι δεύτεροι είναι εχθροί του, οι πρώτοι πιστεύουν στο θεϊκό δίκαιο, οι δεύτεροι στο φυσικό δίκαιο, οι πρώτοι ζουν άνετα σε μια κοινωνία που βρίθει από ανισότητες, οι δεύτεροι το μόνο που ονειρεύονται είναι η ισότητα.
Στόχος της παρούσας μελέτης είναι να δείξει πως τα ουσιώδη γνωρίσματα του Διαφωτισμού εκδηλώθηκαν πολύ νωρίτερα απ' ό,τι συνήθως πιστεύεται. Το πνεύμα του 18ου αιώνα το βρίσκουμε ήδη διαμορφωμένο την εποχή όπου ο Λουδοβίκος ΙΔ' ήταν ακόμη στην ακμή του, και σχεδόν όλες οι ιδέες που φάνταζαν επαναστατικές κατά το 1760, ή ακόμη και το 1789, είχαν ήδη εκφραστεί κατά το 1680. Μια κρίση, λοιπόν, κλόνισε το ευρωπαϊκό πνεύμα. Στο χρονικό διάστημα που εκτείνεται από την Αναγέννηση, από την οποία προέρχεται, μέχρι τη Γαλλική Επανάσταση, την οποία προετοιμάζει, δεν υπάρχει σημαντικότερη κρίση στην ιστορία των ιδεών. Στη θέση ενός πολιτισμού θεμελιωμένου στην ιδέα του ηθικού χρέους -απέναντι στον Θεό, απέναντι στον ηγεμόνα- οι νέοι φιλόσοφοι επιχείρησαν να οικοδομήσουν έναν πολιτισμό θεμελιωμένο στην ιδέα του δικαιώματος: δικαιώματα της ατομικής συνείδησης, δικαιώματα της κριτικής, δικαιώματα του Λόγου, δικαιώματα του ανθρώπου και του πολίτη.

"Η μνημειώδης και καταλυτικής σημασίας μελέτη του Paul Hazard προσφέρει μια αλησμόνητη έκθεση της γέννησης του σύγχρονου ευρωπαϊκού πνεύματος σε όλη τη δυναμική και αβέβαιη δόξα του"
New York Review of Books