Οι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου

"Οι Φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου" είναι ένα κλασικό best seller που όχι μόνο μας επιτρέπει να δούμε την ιστορία μας σε βάθος, αλλά μας βοηθά να καταλάβουμε καλύτερα την εποχή μας. Το θέμα του είναι το κοινό ενδιαφέρον των μεγάλων της οικονομικής σκέψης: η προσπάθεια κατανόησης του τρόπου λειτουργίας μιας καπιταλιστικής κοινωνίας.

«Κανένας μας δεν μπορεί να ξέρει από πού προέρχεται αν δεν γνωρίζει τις πηγές των βασικών ιδεών που διαμορφώνουν τον τρόπο σκέψης μας. "Οι φιλόσοφοι του οικονομικού κόσμου" φωτίζει τις οικονομικές ιδέες που μας επηρεάζουν».

LESTER THUROW

Γραμμένη με συναρπαστικό ύφoς, η ιστoρία αυτή της oικoνoμικής σκέψης αφηγείται συνάμα την επoχή αλλά και τη ζωή και τo χαρακτήρα των μεγάλων διανoητών πoυ αφιερώθηκαν με πάθoς στην ερμηνεία τoυ oικoνoμικoύ γίγνεσθαι της επoχής τoυς, για να κληρoδoτήσoυν στoυς επιγόνoυς τoυς θεωρίες, ιδέες, νόμoυς και κανόνες, όλα όσα συνθέτoυν τo πρoανάκoυσμα τoυ σύγχρoνoυ oικoνoμικoύ πλέγματoς. Χάρη στη γλαφυρή τoυ αφήγηση, τo βιβλίo έμεινε στην επικαιρότητα της επιστήμης και διαβάστηκε από πoλλές γενιές oικoνoμoλόγων.



Aπό τoν Ανταμ Σμιθ και τoν Pικάρντo, η πραγματεία διατρέχει τις επoχές των Oυτoπικών Σoσιαλιστών, τoυ Mαρξ, τoυ Bέμπλεν, τoυ Kέυνς και τoυ Σoυμπέτερ, για να φτάσει στη σύγχρoνη γενιά των oικoνoμoλόγων, κάνoντας ενδιάμεσες αναφoρές στo Mεσαίωνα και την Aναγέννηση, ιχνηλατώντας τoυς νεoτερικoύς στoχασμoύς της κάθε επoχής και συνθέτoντας μια απαράμιλλη, συνoπτική όσo και πλήρη ιστoρία της oικoνoμικής σκέψης.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ανταμ Σμιθ μιλούσε για μια «αυτορυθμιζόμενη αγορά», ενώ ο Καρλ Μαρξ έχοντας μια εκ διαμέτρου αντίθετη τοποθέτηση μιλούσε για μια «αυτοκαταστρεφόμενη αγορά». Αλλά αλήθεια πότε ήταν η τελευταία φορά που θελήσατε να διαβάσετε για το έργο και τη ζωή του Μαρξ, του Σμιθ, του Κέινς και του Ρικάρντο και δεν ξέρατε από πού να αρχίσετε;

Τον τελευταίο καιρό, με την επιδρομή του αμαλγάματος, του κράματος ή ίσως και του συνονθυλεύματος των διαφόρων οικονομικών θεωριών και ιδεολογιών, έχει καταστεί επιτακτική η ανάγκη να επισκεφθεί κανείς για μία ακόμη φορά τα θεμέλια της οικονομικής επιστήμης και να ανακατατάξει τις ιδέες του. Το θέμα είναι ότι δεν θα ήξερε κανείς από πού να ξεκινήσει και σίγουρα δεν θα είχε τον χρόνο και το κουράγιο να διαβάσει ακόμη και το έργο ενός και μόνο συγγραφέα... Ευτυχώς το βιβλίο του Heilbroner, ένα κλασικό έργο που κάθε φοιτητής οικονομικών στις ΗΠΑ πρέπει να διαβάσει ως μέρος της ύλης του, μεταφράστηκε πρόσφατα και στα ελληνικά, καλύπτοντας έτσι ένα σημαντικό κενό. Αυτό το βιβλίο αποτελεί μια προσέγγιση στην ιστορία της οικονομικής σκέψης μέσα από ένα λειτουργικό και εύχρηστο σχήμα, και παράλληλα μια βιογραφία των μεγάλων αυτών μορφών. Επισκεπτόμενος ύστερα από πολλά χρόνια τις σελίδες του, αυτή τη φορά στα ελληνικά, ομολογουμένως ένιωσα σαν να διαβάζω μια ευχάριστη ιστορία. Είναι γραμμένο με τέτοιον τρόπο που οι σύνθετες έννοιες παρουσιάζονται σαν να ήταν οι πιο απλές, χωρίς περίπλοκα σχήματα και χωρίς περιττά λόγια. Έτσι η οικονομική σκέψη παρουσιάζεται σαν μια γραμμική και αυτοτελής ιστορία με αρχή και τέλος, και ο αναγνώστης έχει τη δυνατότητα να κατανοήσει σε βάθος τα όσα διαβάζει.

Η οικονομική επιστήμη όπως ορίζεται από τον Heilbroner δεν είναι κάτι το αρχαίο. Οι περισσότεροι αρχαίοι πολιτισμοί ­ή ακόμη και κάποιοι σύγχρονοι που παρέμειναν στην πρωτόγονη μορφή τους­ δεν είχαν κάποια καλλιεργημένη αίσθηση της κινητήριας δύναμης της οικονομίας της αγοράς, του κέρδους. Ακόμη και πιο πρόσφατα, η Καθολική Εκκλησία για πολλούς αιώνες θεωρούσε το κέρδος κάτι το κακό και το πολεμούσε. Μόνο πολύ αργότερα, τον 18ο αιώνα, ο Quesnay (ιδρυτής της σχολής της φυσιοκρατίας) παρουσίασε την οικονομία ως ένα σύστημα ιδεών για την εξήγηση των τρόπων με τους οποίους ο άνθρωπος οργανώνει την παραγωγή του και την κοινωνική του συνεργασία για την ικανοποίηση των αναγκών του. Ο Heilbroner κάνει αρκετό κόπο για να εξηγήσει πώς οι κοινωνίες διοικούνται (μέσω των συστημάτων των παραδόσεων και των ταμπού, των διαταγών ή της αγοράς) και πώς η εμφάνιση της οικονομίας της αγοράς ανέλαβε αυτόματα να δίνει τις κατάλληλες ενδείξεις για τον τρόπο με τον οποίο μια κοινωνία πρέπει να αυτοδιοικείται. Αν και οι οικονομικοί φιλόσοφοι δεν κυβέρνησαν, δεν διοίκησαν στρατιές και δεν οδήγησαν στον θάνατο εκατομμύρια ανθρώπους, πολλές φορές το έργο τους ήταν η αιτία για να συμβούν τεράστιες ιστορικές αλλαγές. Μην ξεχνάμε ότι οι πόλεμοι, οι επαναστάσεις και οι μεγάλες εφευρέσεις αποτελούν τους χιλιομετρικούς δείκτες της Ιστορίας. Πολλοί από αυτούς τους πολέμους, αν όχι όλοι, είχαν οικονομικά αίτια. Από τη στιγμή που ο άνθρωπος συνειδητοποίησε πως οι ανάγκες για την επιβίωσή του μπορούν να εξηγηθούν με μια νέα επιστήμη, οι κοινωνίες οργανώθηκαν με βάση τα οικονομικά. Ο Σμιθ κυριάρχησε...

Ο Σμιθ ήταν ένας φιλόσοφος στον οποίο αποδίδονται όλες οι ευεργετικές συνέπειες της οικονομίας της αγοράς. Όταν ξεκίνησε τη συγγραφή του έργου του, λίγοι περίμεναν ότι θα άλλαζε τη φύση της οικονομικής επιστήμης σε τέτοιον βαθμό. Όλο το έργο του, πολύπλοκο και λεπτομερές, συνοψίζεται στη μαγική σύλληψη της ιδέας του «αόρατου χεριού της αγοράς». Αυτό καθοδηγεί την παραγωγή ανάλογα με τα κίνητρα και ανάλογα με τις ποινές που επιβάλλει. Ακραία τοποθέτηση του Σμιθ αποτελεί η θεώρηση της εργασίας ως ενός από τα αγαθά της αγοράς. Η παροχή της (στην ουσία η παροχή ανθρωπίνων όντων έτοιμων να εργασθούν) κατά τον Σμιθ υπαγορεύεται από τις ανάγκες της αγοράς... Όταν ο κύκλος επιφέρει αυξημένη ζήτηση για εργασία, αυξάνεται ο πληθυσμός και όταν αυτή η ζήτηση μειώνεται, μειώνεται και αυτός... Ανάλγητο δεν ακούγεται σε σχέση με τα σημερινά δεδομένα να μιλάμε για μείωση των ανθρώπων;

Ο Μαρξ ήταν ένας οικονομικός φιλόσοφος που με οξύτατο κριτικό πνεύμα γοήτευσε μετά θάνατον λαούς ολόκληρους, από τα κέντρα των πόλεων ως τα βουνά του Περού... Οι δύο μεγάλες συνεισφορές του Μαρξ ήταν ο διαλεκτικός υλισμός και η θεωρία της υπεραξίας. Χρησιμοποιώντας ένα διαφορετικό σημείο εισόδου από αυτό του Σμιθ (το κέρδος), ο Μαρξ διαπίστωσε μια συνεχή πάλη μεταξύ των τάξεων που θα οδηγούσε με μαθηματική ακρίβεια στο τέλος του καπιταλισμού της αγοράς. Αυτό το τέλος βέβαια δεν ήρθε ακόμη, αλλά παραμένει σημαντική η εξήγηση του Μαρξ για το πώς γεννώνται οι οικονομικές κρίσεις. Μοιάζει η θεωρία του αυτή με τον κλασικό επιχειρηματικό κύκλο στον οποίο η υπερπροσφορά αγαθών οδηγεί σε μια σπειροειδή βύθιση τιμών και μισθών... Ο Κέινς σημάδεψε με το έργο του ένα μεγάλο μέρος του 20ού αιώνα. Η θεωρία για τη συνολική ζήτηση ήρθε τη στιγμή της μεγάλης παγκόσμιας ύφεσης του 1929, που ξεκίνησε από τις ΗΠΑ. Η αυστηρή προσήλωση των αμερικανικών κυβερνήσεων στους ισορροπημένους προϋπολογισμούς (balanced budgets) επέτεινε την κρίση και ο Κέινς με λίγα λόγια πρότεινε την αύξηση της ζήτησης στην οικονομία διά των κρατικών επενδύσεων. Κάθε θεωρία στον καιρό της...

Και οι λιγότερο γνωστοί στον πολύ κόσμο; Ο Βεμπλέν, ο Μάλθους, ο Ρικάρντο; Και αυτοί συνεισέφεραν στον τρόπο σκέψης. Ο συγγραφέας επιμένει ότι πίσω από τα λόγια ενός ρήτορα, ενός πολιτικού, βρίσκονται πάντοτε κάποια ερεθίσματα που προσελήφθησαν σε ανύποπτο χρόνο. Θα μπορούσε να υποθέσει κανείς ότι η θεωρία περί «ζωτικού χώρου» του Χίτλερ προήλθε από τη μελέτη κάποιων έργων του Μάλθους; Δεν μπορεί να αποκλείσει κανείς ένα τέτοιο ενδεχόμενο... Αυτό που μένει είναι ότι όλοι οι οικονομικοί φιλόσοφοι είχαν και έχουν φανατικούς εχθρούς και φανατικούς φίλους. Και αυτό διότι τα οικονομικά είναι μια επιστήμη που μελετά τη ζωή· όταν αυτή αλλάζει, και αυτά μεταβάλλονται με την ίδια δυναμική, με αποτέλεσμα να αλλάζουν και οι εφαρμόσιμες σε κάθε περίοδο θεωρίες. Η ιστορία της οικονομικής σκέψης όμως κατά τον Heilbroner τελειώνει κάπου εδώ, κάπου μετά τις αντιφάσεις του Σούμπετερ... Για το αν έχει δίκιο ή όχι, θα πρέπει να περιμένουμε!

Νίκος Α. Κεράνης, «ΤΟ ΒΗΜΑ», 29-10-2000