Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ζμπίγκνιεβ Χέρμπερτ (1924-1998) είναι αρκετά γνωστός στην Ελλάδα. Μια Εκλογή από το έργο του με 34 ποιήματα μεταφρασμένα από τον Σπύρο Τσακνιά (Εγνατία, 1979)· 10 μεταφράσεις ποιημάτων του από τον Βασίλη Καραβίτη (Συγκομιδή, Γνώση, 1988)· 3 από τον Γ.Π. Σαββίδη (περ. Ακτή, Φθινόπωρο 1991 = Εδώδιμα αποικιακά, Ερμής, 2000)· 20 από τον Χάρη Βλαβιανό (περ. Ποίηση, αρ. 14, 1999)· και μερικές ακόμη μεμονωμένες σε κάποια έντυπα, συνέθεταν ένα σώμα μεταφράσεων που έδινε μιαν εικόνα του έργου του σημαντικότερου Πολωνού ποιητή μετά τον δεύτερο παγκόσμιο πόλεμο. Στο σώμα αυτό προστέθηκαν, στην αρχή αυτού του χρόνου, δώδεκα μεταφράσεις (Ζ. Χέρμπερτ, Ποιήματα, Παρασκήνιο) από τον Γιώργο Ζ. Χριστοδουλίδη (που το 1999 είχε περιλάβει δύο άλλες μεταφράσεις του από τον Χέρμπερτ στην ανθολογία του Βροχή θανάτου: Ποιήματα του πολέμου, Παρασκήνιο), και, την άνοιξη, δύο ακόμη (και αποσπάσματα μεταφράσεων) από τον Ερωτόκριτο Μωραΐτη, που περιέχονται στη μετάφρασή του ενός δοκιμίου του Σέημους Χήνυ για τον Χέρμπερτ (περ. Πόρφυρας, αρ. 99, Απρίλιος - Ιούνιος 2001).

Με το βιβλίο Η ψυχή του κ. Cogito και άλλα ποιήματα, που εκδόθηκε πρόσφατα, το οποίο περιέχει, εκτός από τις 20 ήδη δημοσιευμένες, και 18 νέες μεταφράσεις του, ο Χάρης Βλαβιανός διευρύνει την εικόνα που έχουμε για τον Χέρμπερτ και μας την κάνει καθαρότερη. Γιατί εκτός από τα ποιήματα που μεταφράζει από τις τέσσερις πρώτες συλλογές του Χέρμπερτ (Χορδή φωτός, 1956· Ερμής, σκύλος και άστρο, 1957· Μελέτη του αντικειμένου, 1961· Επιγραφή, 1969), από τις οποίες, και μόνο, επιλέγουν οι άλλοι μεταφραστές, ο Βλαβιανός μεταφράζει και 8 ποιήματα από την πέμπτη συλλογή του (Ο κ. Cogito, 1974), που είναι από τις πλέον χαρακτηριστικές του ποιητικού στίγματος του Χέρμπερτ, ενός στίγματος που διαμορφώθηκε από την οδυνηρή εμπειρία του πολέμου στην Πολωνία και την ατμόσφαιρα της σταλινικής εποχής.

Ο Χέρμπερτ ανήκει στη λεγόμενη «Γενιά του Πολέμου», στο πολωνικό αντίστοιχο της δικής μας πρώτης μεταπολεμικής γενιάς, που περιέχει σημαντικούς ποιητές, όπως οι Μίρον Μπιαλοσέβσκι, Τιμοτέους Καρπόβιτς και Βισλάβα Συμπόρσκα. Συγχωνεύοντας επιδράσεις από τους «Καταστροφιστές» ποιητές (κυρίως από τον Τσέσλαβ Μίλος), οι οποίοι καλλιεργούσαν φιλοσοφικά και μυθικοϊστορικά θέματα, και από τους ποιητές της πολωνικής πρωτοπορίας του μεσοπολέμου, που εξοβέλισαν τη στίξη, ο Χέρμπερτ διαμόρφωσε ένα προσωπικό ποιητικό ιδίωμα που αντανακλά μιαν ειρωνική αντίληψη των πραγμάτων, το οποίο ­τηρουμένων των αναλογιών­ θυμίζει τον Καβάφη. Η γλώσσα του είναι έκφραση μιας διανοητικής συγκίνησης. Δεν είναι χωρίς σημασία ότι ένας από τους ήρωες των ποιημάτων του ­κύριο προσωπείο του Χέρμπερτ­ ονομάζεται κ. Cogito (ο συνειρμός με τον κ. Τεστ του Βαλερύ είναι αναπόφευκτος). Όμως, παρότι σπούδασε κυρίως φιλοσοφία, ο Χέρμπερτ, όπως παρατηρεί ο Χάρης Βλαβιανός στην εύστοχη εισαγωγή του, δεν πραγματεύεται τα φιλοσοφικά ή μυθικοϊστορικά θέματα σαν φιλόσοφος αλλά ως καλλιτέχνης· ως ένας ποιητής που χαρακτηρίζεται, θα λέγαμε, από έναν ιδιότυπο κλασικισμό: ο Χέρμπερτ φαίνεται να γνωρίζει επακριβώς τι θέλει να πει πριν αρχίσει να γράφει το ποίημα, ωστόσο εκείνο που λέει το ποίημά του δίνει την αίσθηση μιας τελούμενης ανακάλυψης. Σ' αυτό το παράδοξο, στην ένταση ανάμεσα σ' εκείνο που φαίνεται να εκφράζει το ποίημα ως δεδομένο και στη συνεχή ανατροπή αυτού του δεδομένου, έγκειται κυρίως η ποιητική δύναμη των στίχων του.

Αλλά η ποίηση του Χέρμπερτ είναι σημαντική και για το ηθικό της περιεχόμενο, το οποίο διαπλάττει το αισθητικό της επίτευγμα με έναν ασυνήθιστο και δυσεξήγητο τρόπο. Ο ίδιος ο Χέρμπερτ προσδιόριζε τη διαφορά του από τους άλλους ποιητές της γενιάς του στο ότι «βγήκε από τον πόλεμο χωρίς να αποδέχεται την αποτυχία της προηγούμενης ηθικής». Έχοντας βιώσει στο πετσί του περισσότερες κακοποιημένες αξίες απ' όσες θα μπορούσαν να φανταστούν οι δυτικοευρωπαίοι ποιητές, αισθάνεται ότι αν υπάρχει ένας δρόμος για το καλύτερο είναι να κοιτάζει κανείς κατάματα το κακό. Μια τέτοια στάση δίνει αναπότρεπτα στην ποίηση μια πολιτική διάσταση, πολιτική με τη βαθύτερη έννοια του όρου, με την ηθική του έννοια ­ και είναι, πιστεύω, αυτό το σημείο στο οποίο η ηθική αναζήτηση του Χέρμπερτ διαμορφώνει την ποιητική.

«Διανοητικής» υφής, η ποίηση του Χέρμπερτ φαίνεται εκ πρώτης όψεως εύκολα μεταφράσιμη, όμως δεν είναι. Διότι οι στοχαστικοί της πυρήνες φαίνονται να αποκτούν την ποιητική τους υπόσταση από λεπτές διακυμάνσεις του ρυθμού, οι οποίες, επειδή η φύση του ποιητικού λόγου του Χέρμπερτ απαιτεί κατά τη μετάφραση την πιστότητα στο γνωστικό περιεχόμενο των λέξεων, δεν είναι εύκολο να αναπαραχθούν. Η μετάφραση του Βλαβιανού θα πρέπει να επαινεθεί για την επιτυχή αναπαραγωγή αυτών των διακυμάνσεων. Αλλά σωστή είναι και η επιλογή των ποιημάτων. Ο Χέρμπερτ είναι ποιητής μιας εκφραστικής κλίμακας ευρύτερης από εκείνη που περιέχεται στο βιβλίο του Βλαβιανού, όμως σωφρόνως ο Βλαβιανός επικέντρωσε την επιλογή του κυρίως στα ποιήματα που ταιριάζουν στη δική του ποιητική ιδιοσυγκρασία, περιορίζοντας στο ελάχιστο ­θα έλεγα, στο δειγματοληπτικό­ τη μετάφραση «μυθικοϊστορικών» ποιημάτων του Χέρμπερτ.

Διατυπώνω όλα τα παραπάνω με επιφυλάξεις, γιατί, καθώς μου είναι αδύνατον να διαβάσω την ποίηση του Χέρμπερτ από το πρωτότυπο, τη γνωρίζω μόνο από μεταφράσεις, κυρίως από τις αγγλικές, από τις οποίες άλλωστε έγιναν όλες οι ελληνικές. Όμως την ιδιοτυπία αυτής της ποίησης μπορεί να την αισθανθεί κανείς και μέσα από τη μετάφραση. Ένα από τα στοιχεία που συνθέτουν αυτή την ιδιοτυπία είναι ο τρόπος με τον οποίο ο Χέρμπερτ πραγματεύεται τον μύθο και την ιστορία. Θα ήταν ευχής έργο τα λίγα «μυθικοϊστορικά» του ποιήματα που έχουν μεταφραστεί να γίνονταν περισσότερα· να διαβάζαμε στη γλώσσα μας και τα «Γιατί τους κλασικούς», «Η θυσία της Ιφιγένειας», «Στον δρόμο για τους Δελφούς» και άλλα. Γιατί τα ποιήματα αυτά περιέχουν μια πολύ ενδιαφέρουσα πτυχή της ειρωνικής ματιάς του Χέρμπερτ, εκείνη που αποτελεί το σημείο της συνομιλίας του με τον Καβάφη.

Τη συνομιλία αυτή την υποπτεύεται κανείς από ποιήματα όπως το «Η επιστροφή του ανθύπατου» (έχει μεταφραστεί δύο φορές στα ελληνικά: από τον Γιώργο Ζ. Χριστοδουλίδη και τον Πάτροκλο Γιατρά)· αλλά και τη διαπιστώνει σε ποιήματα όπως το «Αναφορά από την πολιορκημένη πόλη» (αμετάφραστο ακόμη), το οποίο δίνει τον τίτλο στην έκτη συλλογή του Χέρμπερτ (1983), συνοψίζοντας συγχρόνως το κεντρικό της βίωμα με τους παρακάτω στίχους:



κι αν η Πόλη πέσει και γλιτώσει μόνο ένας

θα κουβανεί μέσα του την Πόλη στις οδούς της εξορίας

αυτός θα είναι η Πόλη.

Νάσος Βαγενάς, ΤΟ ΒΗΜΑ, 07-10-2001

ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπάρχει μια εκδοχή της ποίησης που σχετίζεται με την απόκρυψη του όντος στη σκοτεινή περιοχή που απλώνεται πίσω και πέρα από το εκτυφλωτικό φως των λέξεων, των συντάξεων, των ρυθμών. Παρουσιάζεται σαν ένα τέχνασμα που επιβάλλει το άγνωστο, το ακατανόητο και απερινόητο με όρους συντριβής. Ύστερα υπάρχει μια εκδοχή της ποίησης που σχετίζεται με την απόκρυψη του όντος, σαν τεχνική αποδιάρθρωσης του σκοτεινού πυρήνα του. Παρουσιάζεται σαν απόσπασμα μιας αδιέξοδης αγωνίας. Πρόκειται για εκείνη την ποίηση που όσο διαβάζεται τόσο πιο δυσανάγνωστη γίνεται. Αλλά της ζητάμε πολλά γιατί υποδύεται πως παρέχει τα πάντα. Τέλος, υπάρχει μια εκδοχή της ποίησης που σχετίζεται με τη διαύγαση του όντος και ακολουθεί εξαιρετικά φωτεινούς δρόμους. Παρουσιάζεται σαν μια ειρωνική πορεία προς την αλήθεια, χωρίς στάσεις για διασκέδαση με τα λαίμαργα φουστάνια του σκοταδιού. Όσο σκοτάδι διαθέτει το ον έχει ήδη συγκεντρωθεί στη συνείδηση του ποιητή. Το ποίημα φωτίζεται και φωτίζει, κι ο ποιητής σκοτεινιάζει, γιατί αυτή η ποίηση αντιλαμβάνεται το ενεργειακό πνευματικό ρευστό που ορίζει τη μαγική φύση κάθε ποίησης, σαν μια συνεχή διαδικασία καθαρισμού του Αλλου και αποθήκευσης της βρωμιάς στο Ιδιο. Ο ποιητής είναι το θύμα μιας κοινωνίας που δεν εννοεί να απαλλαγεί από τη βρωμιά της. Τη θέλει αποθηκευμένη κάπου κοντά της, για τη στιγμή που η διαλεκτική μπορεί να γίνει εργαλείο ισοπέδωσης κάθε διαφοράς.

Τέτοια ποίηση έγραψε ο Herbert, ένας από τους μεγαλύτερους ποιητές του 20ού αιώνα, μια προσωπικότητα που δεν βρήκε πού ν' ακουμπήσει, μέσα σ' έναν κόσμο άρρωστο από τη νεύρωση του Des Cartes να τον κάνει να μιλήσει με όρους λογικούς και την αναπηρία του Marx να τον κάνει να μιλήσει με όρους επιστημονικούς. Ούτε καν στην εσωτερική του μοναξιά -«γνωστό καταφύγιο των ποιητών»- δεν βρήκε λιμάνι. Ο Freud δεν κατάφερε ποτέ να συνδέσει την ψυχή με την Ιστορία. Του έλειπε ο βιολογικός μετασχηματιστής. Ο Herbert υπήρξε πάντα στραμμένος προς την Ιστορία, την κοινωνία. Ακόμη και ο πιο ακατατόπιστος αναγνώστης μπορεί να καταλάβει πως για τον ποιητή ο άνθρωπος είναι ένα ζώο που αντί για νύχια δείχνει επιχειρήματα. Αλλά δεν ήταν διατεθειμένος, φαίνεται, να παίξει το παιχνίδι του κυνηγιού της σάρκας στα σκοτεινά δάση του πνεύματος. Αποθήκευε μέσα του τεράστιες ποσότητες σκοταδιού, προκειμένου να καταδείξει στην ανθρωπότητα τα ζωώδη και θεϊκά χαρακτηριστικά της. Όπως είναι φυσικό, η ανθρωπότητα μπορεί να ανεχθεί την ποίηση όταν δεν μπλέκεται στα πόδια της. Συγχωρεί ακόμη και την ακατανοησία, την αντιαισθητικότητα, την ανηθικότητα, όταν δεν σχολιάζουν λειτουργικούς τομείς του αγώνα για δύναμη. Μπορεί να ανεχθεί τη μετριότητα και να την τιμήσει μάλιστα, αλλά δεν μπορεί να ανεχθεί οποιαδήποτε διαύγαση της εξουσιαστικής φύσης του πνεύματος. Ο Herbert, προερχόμενος από μια χώρα δορυφόρο της Κομμουνιστικής Ρωσικής Αυτοκρατορίας, εισέβαλε στην Αστική Ευρωπαϊκή Αυτοκρατορία, με προθέσεις περίεργες. Δεν πούλησε το αντικαθεστωτικό φολκλόρ που πούλησαν ο Σολζενίτσιν και ο Μπρόντσκι. Ο Herbert παραήταν Ευρωπαίος για να μείνει ήσυχος. Εκανε την ποίησή του ένα τεράστιο κριτικό σχόλιο της μεταδιαφωτιστικής Δύσης, με αποκορύφωση τον ειρωνικό «κ. Cogito», που αποτέλεσε την κύρια ποιητική μάσκα του. Θα έπρεπε ήδη να είχε διδαχθεί από την περίπτωση Νίτσε πως η Δύση έχει ένα Θεό: την ορθοφροσύνη, έναν Εσταυρωμένο: την επιθυμία και ένα Πνεύμα: το χριστιανικό Θεό. Θα έπρεπε ήδη να γνωρίζει πως οποιαδήποτε διαυγαστική πρακτική απέναντι στην ηθική, τη λογική και την ανθρωπολογία οδηγεί σε φήμη, αλλά όχι σε αποδοχή. Η Δύση τον κουβέντιασε αλλά τον απέρριψε βουβά. Η πατρίδα του τον θεώρησε ένα διάσημο δυτικό που απέφυγε τη μάχη για τη συντήρηση του πολωνικού πολιτισμού. Ο Herbert πέθανε πολύ μόνος. Αλλά η ποίηση κέρδισε πολλά από το πέρασμά του.

Το ποίημα του Herbert διαθέτει ρητορική συγκρότηση που πλησιάζει τη μορφή της δοκιμιακής παραγράφου.



«Όπως ισχυρίζεται ο Regis μοιάζουν μεταξύ τους

σαν δίδυμοι ο Ravaillac ο Princip ο Clement κι ο Caserio

συχνά προέρχονται από οικογένειες με ιστορικό επιληψίας και αυτοκτονιών

αυτοί ωστόσο είναι υγιείς, δηλαδή φυσιολογικοί

συνήθως νέοι πολύ νέοι και παραμένουν έτσι στην αιωνιότητα...»



«ΟΙ ΒΑΣΙΛΟΚΤΟΝΟΙ»



Η γλώσσα κρατά την απόσταση του παρατηρητή από το θέμα. Η σύνταξη είναι απόλυτα ομαλή. Η χρήση μεταφορών και μετωνυμιών σχεδόν απούσα. Το ρήμα και το επίθετο σχεδόν πάντα προωθούν την ομαλή εξέλιξη της επιχειρηματολογίας ή της ρητορικής ερωτηματοθεσίας. Το θέμα σπάνια χρησιμοποιεί πλάγιες, συναισθηματικά φορτισμένες εικόνες. Περισσότερο ξεδιπλώνεται με όρους αφήγησης. Το ποίημα του Herbert θα μπορούσε από μορφολογική άποψη να είναι ένας στοχασμός του Βιτγκενστάιν, αλλά μόνο για όποιον θεωρεί τον Βιτγκενστάιν φιλόσοφο της λογικής και τίποτε περισσότερο. Για όποιον αναζητεί δρόμους στην ποίηση, το ποίημα του Herbert είναι μόνο «ποίημα του Herbert».



«Στο παρελθόν



γνωρίζαμε από την ιστορία

πως θα έφευγε απ' το σώμα

μόλις σταματούσε η καρδιά

με την τελευταία ανάσα

αναχωρούσε αθόρυβα

για τα γαλάζια λιβάδια του ουρανού...»



«Η ΨΥΧΗ ΤΟΥ Κ. COGITO»



Μια τέτοιου είδους ποίηση θα μπορούσε να περάσει για ευκολομετάφραστη, αλλά μόνο να «περάσει». Γιατί οι λέξεις στήνουν τις χειρότερες παγίδες εκεί που δεν το περιμένεις.



«Κάθεται στη χαμηλή

σέλα μιας πεδιάδας

που τη σκεπάζει πυκνή ομίχλη

μέσα στην ομίχλη είναι αδύνατον να διακρίνεις

φλογισμένα μάτια

άπληστες αρπάγες

σαγόνια

μέσα στην ομίχλη

βλέπει κανείς μόνο

τη μαρμαρυγή του τίποτα...»



«ΤΟ ΤΕΡΑΣ ΤΟΥ Κ. COGITO»



Η μετάφραση ποιημάτων του Herbert από τον Χάρη Βλαβιανό είναι μια ευτυχής σύμπτωση. Ο Βλαβιανός, σαν έμπειρος μεταφραστής, κυριαρχεί απόλυτα επί των λέξεων που κινούνται στην περιοχή ενδιαφέροντός του και σχηματίζει ένα ύφος Έλληνα Herbert, προσέχοντας ώστε η γλώσσα να διατηρεί τη λειτουργικότητά της. Ο δρόμος που ακολουθεί ο Βλαβιανός στη δική του ποίηση δεν έχει πολύ μεγάλες διαφορές από το δρόμο του Herbert. Γι' αυτό τα μεταφράσματα δείχνουν μίαν άνεση που συνήθως χαρακτηρίζει μόνο τα «ιθαγενή» ποιήματα.

Το νόημα δεν αιωρείται ποτέ κι αυτή είναι μια πολύ μεγάλη αρετή. Ο αναγνώστης μπορεί να αναγνωρίσει στο ποίημα για τον Προκρούστη ένα εξαιρετικό ελληνικό ποίημα και ο γνώστης του Herbert, όλες τις ποιητικές συνήθειές του. Αξίζει να επισημανθεί ότι το δοκίμιο περί ποίησης και πολιτικής του Βλαβιανού που συνοδεύει την έκδοση, με τη μορφή εισαγωγής, είναι μια πολύ καλή στιγμή της στοχαστικής πρόζας του. Νομίζω πως τα υπόλοιπα μιλούν μόνα τους.

ΓΙΩΡΓΟΣ ΜΠΛΑΝΑΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 20/07/2001