Οι ανατολικές ρίζες του δυτικού πολιτισμού

O John M. Hobson δίνει στους μέχρι τώρα περιθωριοποιημένους λαούς της Ανατολής μια πρωταγωνιστική θέση στην ιστορία της παγκόσμιας προόδου. Ο αποκαλούμενος σήμερα Δυτικός πολιτισμός προήλθε από τη γνώση και την εμπειρία της Ανατολής. Η ευρωκεντρική προσέγγιση διαστρεβλώνει την παγκόσμια Ιστορία.





ΚΡΙΤΙΚΗ



Υπήρξαν λαοί οιονεί θεματοφύλακες, ως γνωστόν, ενός σημαντικού μέρους της κλασικής μας αρχαιότητας, όπως π.χ. οι Αραβες, οι οποίοι δοκίμασαν με επιτυχία να συνθέσουν μεικτά πολιτιστικά μορφώματα, ενισχυμένα όμως από τις καθαρά εθνικές τους κατακτήσεις στον χώρο του πνεύματος. Αλλοι λαοί ή φυλές κινήθηκαν σε διαφορετικές τροχιές, αγνοώντας, για διάφορους λόγους, κυρίως γεωγραφικούς, τα επιτεύγματα των Ελλήνων, όπως π.χ. οι Ινδοί και οι Κινέζοι, οι οποίοι συνέβαλαν με τον τρόπο τους στην ολοκλήρωση του Δυτικοευρωπαϊκού πολιτισμού. Ο καθηγητής Διεθνών Σχέσεων του Πανεπιστημίου του Σίντνεϊ, Τζον Μ. Χόμπσον, προκειμένου να αξιολογήσει εκ νέου ορισμένα διφορούμενα ή παραθεωρημένα πραγματολογικά στοιχεία των προαναφερόμενων πεδίων δράσης και να χαρτογραφήσει στη συνέχεια μια πληρέστερη εικόνα του γνωσιολογικού μας παρελθόντος, εστιάζει την προσοχή του σε ιδεολογικά νεφελώματα, σε διακεκριμένα εννοιολογικά ανομήματα και σε συναφή επιστημονικά αμαρτήματα. Οσα μας αφορούν δηλαδή άμεσα, εφόσον διαμορφώνουν ειδοποιούς συμπεριφορές διοικουμένων και προβληματικές συνήθως αποφάσεις ηγετών. Χωρίς την εμπάθεια, η οποία εμφιλοχωρεί σε όλες σχεδόν τις σελίδες της «Μαύρης Αθηνάς» του πληθωρικού, αλλά εξίσου αμφισβητούμενου Martin Bernal ( βλ. εκδόσεις «Vintage», Λονδίνο, 1991), οι «Ανατολικές ρίζες του Δυτικού πολιτισμού» μάς καλούν σε μια έντιμη και νηφάλια αντιπαράθεση με τις χρόνιες εμμονές μας ή τις πάγιες προκαταλήψεις μας στον χώρο των ιστορικών, κοινωνικοπολιτικών ερευνών.

Υστερα από διεισδυτική ανάλυση των ποικίλων πηγών του, ο Τζον Μ. Χόμπσον καταλήγει σε συμπεράσματα, τα οποία είτε ανατρέπουν τις συγκαταβάσεις της αγοράς είτε ενισχύουν πορίσματα άλλων, προγενέστερων ή σύγχρονων συναδέλφων του, τα οποία μας είχαν φανεί κάποτε εξαιρετικά τολμηρά ή απλώς έωλα. Αναδιατυπώνοντας με συγγνωστή τόλμη και επαγγελματική συνέπεια χαρακτηριστικές πλευρές της ειδικότερης συμβολής των περιθωριοποιημένων λαών της ευρύτερης Ανατολής στη διαμόρφωση του σημερινού πολιτιστικού μας κεκτημένου, ο συγγραφέας επαληθεύει δηλαδή με τον τρόπο του ότι η Ιστορία δεν είναι μόνον εφιάλτης, όπως διατείνεται ο Τζέιμς Τζόις, αλλά και σε μεγάλο βαθμό σύνοψη αυταπατών ή αβασάνιστο δόγμα.

Οδηγείται, μεταξύ άλλων, στο συμπέρασμα ότι στον χώρο των αραβικών πνευματικών αναζητήσεων η ζείδωρη άποψη περί της ελεύθερης και ορθολογικής ανθρώπινης ύπαρξης εμφανίστηκε λίγο μετά τον θάνατο του Μωάμεθ, σηματοδοτώντας έτσι την τάση προς τη διαμόρφωση της ορθολογικής ισλαμικής θεολογίας. Αποτρέποντας κατ' αυτόν τον τρόπο τις μετέπειτα πολιτικές Αρχές από τη δυνατότητα διαστρέβλωσης της διδασκαλίας του Προφήτη, δοκιμάστηκε στην πράξη ένα είδος φιλελευθερισμού της μονοθεϊστικής πίστης. Η θεολογία εκείνη, γνωστή ως ijtihad, συνεπαγόταν την άσκηση της ανεξάρτητης, προσωποπαγούς κρίσης. Καλλιέργησε μάλιστα την πεποίθηση ότι ο Θεός μπορούσε να γίνει αντιληπτός μόνο με τη βοήθεια της ατομικής ανθρώπινης λογικής, χωρίς τη βοήθεια τρίτων. Παραθέτω την τελική κρίση για να διαπιστωθεί η ευρύτητα της συλλογιστικής αυτής: «Οι ιδέες αυτές έχουν εντυπωσιακή ομοιότητα με εκείνες που ενέπνευσαν τον Μαρτίνο Λούθηρο και τη Μεταρρύθμιση. Ο κρίσιμος ισχυρισμός του αλ-Ραζί (865-925) ήταν πως ο ανθρώπινος νους μπορεί από μόνος του να κατακτήσει όλη την "αλήθεια" (θρησκευτική και επιστημονική) μέσω του ορθολογικού στοχασμού ή του ορθού λόγου. (...) Παρόμοια, ο Ιμπν Ρουσντ (γνωστός στη Δύση ως Αβερρόης) επέμενε ότι η επιστημονική έρευνα μπορεί να επιτευχθεί μόνον εάν επέλθει ρήξη με το θρησκευτικό δόγμα και ότι η ύπαρξη του Θεού μπορούσε να αποδειχθεί μόνο με ορθολογικό τρόπο». (βλ. σελ. 220)

Η ανακάλυψη της Αμερικής από Κινέζους λυσιτελείς ναυάρχους, αρκετές δεκαετίες προτού ο Χριστόφορος Κολόμβος πατήσει το πόδι του στον Νέο Κόσμο ή, όπως εκείνος τουλάχιστον διακήρυξε, στις Δυτικές Ινδίες, συνιστά ένα άλλο πλαίσιο αναφορών. Το γεγονός ότι η σινο-αμερικανική προσέγγιση, η οποία στις μέρες μας είναι από πολλές πλευρές καθοριστική για την τύχη του πλανήτη μας, άρχισε το 1421, είναι κάτι που δύσκολα περνάει ακόμη στη σχολική ή φοιτητική αίθουσα διδασκαλίας. Ανάλογα ισχύουν και για τον Βάσκο ντα Γκάμα, ο οποίος κατ' ουσίαν έπεται του τολμηρού Αραβα θαλασσοπόρου Σιχάμπ αλ-Ντιν Αχμάντ Ιμπν-Ματζίντ, ο οποίος παρέπλευσε δεκαετίες πριν από εκείνον τη δυτική ακτή της Αφρικής, αφού βεβαίως παρέκαμψε επιτυχώς το Ακρωτήριο.

Πιθανότατα γνωρίζοντας την απόφανση του Ζακ Ντεριντά, όπως κατατίθεται στο «Le monolinguisme de l'autre»: «Ναι, δεν έχω παρά μία γλώσσα, κι όμως δεν είναι η δική μου», ο Τζον Μ. Χόμπσον διατείνεται ότι συνήθως δεν έχουμε παρά μία άποψη για το δυτικοευρωπαϊκό φαινόμενο, η οποία εν τέλει δεν είναι ή δεν μπορεί να είναι δική μας. Εξού και η συστηματική, αναστοχαστική αντιμετώπιση των φαντασμάτων, την οποία μάς συστήνει να υιοθετήσουμε, χωρίς αιδώ, εδώ και τώρα. Εννοώ βέβαια τα φαντάσματα, τα οποία φωλιάζουν καθημερινά στην ύποπτη εκείνη ακυριολεξία μας «μα ναι, γνωρίζω καλώς».



ΓΙΩΡΓΟΣ ΒΕΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/02/2007