Ιδιοκτησία και πλούτος στη Σπάρτη της Κλασικής εποχής

Όταν φέρνει κανείς στο νου του την αρχαία Σπάρτη, φαντάζεται μια μιλιταριστική κοινωνία που χαρακτηρίζεται από ισότητα των πολιτών και περιφρόνηση των υλικών αγαθών. Ωστόσο, η ατομική ιδιοκτησία και ο πλούτος έπαιξαν καθοριστικό ρόλο στην ιστορία της πόλης. Η ακμή της Σπάρτης κατά την κλασική εποχή επιτεύχθηκε χάρη σ΄ένα συμβιβασμό μεταξύ πλούσιων και φτωχών πολιτών. Οι οικονομικές διαφορές συγκαλύπτονταν πίσω από έναν ενιαίο τρόπο ζωής και την ισότιμη πρόσβαση στα υλικά αγαθά. Σταδιακά, όμως, η αύξηση των ανισοτήτων οδήγησε σε μια πλουτοκρατική κοινωνία και στην παρακμή της σπαρτιατικής δύναμης. [...]





ΚΡΙΤΙΚΗ



Ενας Συβαρίτης, ο οποίος κάποτε αποφάσισε να ταξιδέψει εκτός της πόλεώς του, πράγμα εξαιρετικά σπάνιο για τους κατοίκους της Συβάρεως, καθώς θεωρούσαν ότι πουθενά αλλού δεν θα μπορούσαν να περάσουν τόσο καλά όσο στην πόλη τους, βρέθηκε στη Σπάρτη και, αφού δοκίμασε τον μέλανα ζωμό και είδε τους κοιτώνες στους οποίους διέμεναν οι Σπαρτιάτες, είπε: «Τώρα καταλαβαίνω γιατί οι Σπαρτιάτες είναι οι γενναιότεροι άνθρωποι στον κόσμο. Οποιοσδήποτε λογικός άνθρωπος θα προτιμούσε μύριες φορές να πεθάνει από το να ζήσει μια τέτοια ζωή!»

Καταγραφές, μαρτυρίες ή, εν πάση περιπτώσει, ιστορίες, όχι αναγκαστικά αληθινές σαν την παραπάνω, η οποία αναφέρεται στους Δειπνοσοφιστές του Αθήναιου (170-230 π.X.), συνέτειναν στο να δημιουργηθεί γύρω από τη Σπάρτη ένα στερεότυπο, το οποίο όμως δεν ανταποκρίνεται αναγκαστικά στην πραγματικότητα. Ετσι, όταν μιλά κανείς για την αρχαία Σπάρτη, συνήθως φέρνει στον νου του μια μιλιταριστική κοινωνία, η οποία επέβαλλε στους κατοίκους της έναν ομοιόμορφο, λιτό και απέριττο - έναν σπαρτιάτικο - τρόπο ζωής, όπου όλοι οι κάτοικοι είχαν ισότιμη πρόσβαση στα υλικά αγαθά και η οποία καμία σχέση δεν είχε με την πολιτική και οικονομική οργάνωση των υπολοίπων πόλεων του ελληνικού χώρου. Μήπως ωστόσο μια πιο προσεκτική και αντικειμενική μελέτη θα οδηγούσε σε μια, μερική έστω, αναθεώρηση του στερεοτύπου αυτού;



Από άλλο πρίσμα



Το υπό παρουσίαση βιβλίο, γραμμένο από έναν βρετανό καθηγητή που θεωρείται αυθεντία στον χώρο του (και ειδικότερα στα θέματα των θεσμών της ιδιοκτησίας και του πλούτου στην αρχαία σπαρτιατική κοινωνία), οπωσδήποτε θα επιτρέψει στον αναγνώστη να δει κάτω από ένα άλλο πρίσμα τη δομή της σπαρτιατικής κοινωνίας της κλασικής εποχής. Κυρίως όμως θα του επιτρέψει να αντλήσει χρήσιμα συμπεράσματα, τα οποία ενδέχεται τελικά να απέχουν αρκετά από τα κοινώς παραδεδεγμένα στερεότυπα. Οταν μιλάει ο Χόντκινσον για τη σπαρτιατική κοινωνία, αναφέρεται στους έχοντες πλήρη δικαιώματα πολίτες: τους Σπαρτιάτες. Αυτή την κοινωνία μελετά ο συγγραφέας. Οι είλωτες και οι περίοικοι εξετάζονται μόνο στον βαθμό που έχουν σχέση με το ιδιοκτησιακό καθεστώς και τις κοινωνικές δομές της προαναφερθείσας άρχουσας τάξεως. Το βιβλίο, γραμμένο με έναν ιδιαίτερα κατανοητό και παραστατικό τρόπο, επαναπροσδιορίζει σε μεγάλο βαθμό τις κατά το μάλλον υπερβολικές αντιλήψεις που επικράτησαν για τη Σπάρτη από τα αρχαία χρόνια ως σήμερα. Πράγματι ο συγγραφέας αναγνωρίζει ότι σαν απάντηση στις μεγάλες περιόδους εσωτερικής διαμάχης και κρίσης που επικράτησαν στα πρώιμα χρόνια της κλασικής Σπάρτης (7ος - 6ος αι. π.X.) έγιναν κάποιες κοινωνικές και οικονομικές μεταρρυθμίσεις, οι οποίες έδωσαν μια αποφασιστική λύση στα προβλήματα και οι οποίες οδήγησαν σε μια στρατιωτική και πολιτική ηγεμονία της Σπάρτης. Ωστόσο η Σπάρτη απείχε πολύ από το να είναι η ενσάρκωση της οικονομικής ισότητας και της κοινοκτημοσύνης, όπως πολλοί φιλολάκωνες διανοητές υποστήριζαν κατά τον 18ο αιώνα.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τέσσερα μέρη όπου μελετώνται αντίστοιχα οι επικρατήσασες και επικρατούσες αντιλήψεις για τη Σπάρτη, η ανατομία του σπαρτιατικού ιδιοκτησιακού συστήματος, η χρήση του ιδιωτικού πλούτου, η ζωή των πλουσίων πολιτών και η συσχέτιση της μεγέθυνσης της ιδιωτικής ιδιοκτησίας με την κρίση και την παρακμή που ακολούθησαν τις έντονες κοινωνικές αντιθέσεις και τη ρήξη των υφιστάμενων δομών. Στα πρώτα δύο κεφάλαια (πρώτο μέρος) ο συγγραφέας με συστηματικό τρόπο καταγράφει και αντιμετωπίζει τις ισχύουσες προκαταλήψεις. Αποδεικνύει μέσα από πληθώρα στοιχείων ότι η αρχαία Σπάρτη δεν ήταν ούτε μια κοινωνία ισότητας ούτε μια κοινωνία με «σοσιαλιστικά» πρότυπα. Αντιθέτως, η δομή του πλούτου ήταν κανονική, σχεδόν όπως σε όλες τις άλλες πόλεις του ελλαδικού χώρου (δηλαδή υπήρχαν και έχοντες και μη έχοντες), το δε κράτος λίγη δικαιοδοσία είχε επί της ιδιωτικής περιουσίας και επί της διανομής αυτής. Αλλωστε, όπως εξηγεί ο συγγραφέας, από τους ιστορικούς των αρχαϊκών χρόνων (π.χ., τον Ηρόδοτο και τον Θουκυδίδη) δεν προκύπτει ότι η Σπάρτη ήταν μια κοινωνία ισότητας. Ο λόγος που κατά τον συγγραφέα οδήγησε στη δημιουργία της εικόνας μιας αυστηρής κοινωνίας μπορεί να εντοπιστεί αλλού: στην προσπάθεια ορισμένων ολιγαρχικών Αθηναίων, που είχαν απογοητευθεί από τη Δημοκρατία, να δημιουργήσουν ένα εναλλακτικό πολιτικό ιδεώδες και στο έργο του Πλουτάρχου το οποίο συγκέρασε τις διαφορετικές απόψεις και μαρτυρίες δημιουργώντας εν τέλει την εικόνα που έφθασε ως τις ημέρες μας.



H χρήση του πλούτου



Από το τρίτο κεφάλαιο και μετά (δεύτερο και τρίτο μέρος) ο συγγραφέας μελετά ενδελεχώς το ιδιοκτησιακό καθεστώς στη Σπάρτη και τη χρήση του ιδιωτικού πλούτου. Καταγραφές και ευρήματα αποδεικνύουν ότι, όχι μόνο τα όσα κοινώς πιστεύονται κινούνται στα όρια της υπερβολής, αλλά και ότι υπήρχαν μεγάλες και πλούσιες οικογένειες με σημαντική κινητή και ακίνητη περιουσία, όπως ακριβώς υπήρχαν και στις υπόλοιπες ελληνικές πόλεις. Επιπλέον οι είλωτες ήταν περισσότερο δεμένοι με τη γη στην οποία ζούσαν και την οποία καλλιεργούσαν και λιγότερο αποτελούσαν περιουσία των σπαρτιατών πολιτών. Το Σπαρτιατικό Δημόσιο δεν είχε σημαντικά δικαιώματα επί της ιδιωτικής περιουσίας (καίτοι είχε, για παράδειγμα, το δικαίωμα να απελευθερώνει ή να σκοτώνει τους είλωτες αν το επιθυμούσε), και όσα είχε εφαρμόζονταν αρκετά σπάνια. Οποτε ωστόσο εφαρμόζονταν, δεν προέκυπτε κάποιο σημαντικό ή αξιόλογο αναδιανεμητικό αποτέλεσμα.

H κατανομή της ακίνητης ιδιοκτησίας στη Σπάρτη, σύμφωνα με αυτά που παραθέτει ο Χόντκινσον, θυμίζει ένα σύστημα γαιοκτημόνων, ανάλογο με τα συστήματα που επιβίωσαν ως τις ημέρες μας. Υπήρχαν οικογένειες με αξιόλογη κινητή και ακίνητη περιουσία που διέθεταν ακριβά άρματα και ομάδες για να συμμετέχουν στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Οι ποιητές της Σπάρτης, όπως και οι μεταγενέστεροι ομόλογοί τους στις αυλές των ηγεμόνων του Μεσαίωνα, υμνούσαν τον πλούτο και καταδίκαζαν τη φτώχεια (προφανώς για να βρίσκουν χορηγούς - είναι κάτι σαν το «Τι κρίμα» που είπε ο Ουγκό όταν είδε τους «πρωταθλητές του πνεύματος» να υποβάλουν τα σέβη τους στους «πρωταθλητές του χρήματος»)...

Στο τέταρτο μέρος ο συγγραφέας μελετά πώς σταδιακά η Σπάρτη όπως και οι άλλες ελληνικές πόλεις πέρασε μέσα από φάσεις οικονομικής και πολιτικής εξέλιξης, που οδήγησαν τελικά στην κοινωνική αποσύνθεση. Οι οικονομικές αντιθέσεις δημιούργησαν εσωτερικές - ταξικές εν πολλοίς - διαμάχες, οι οποίες οδήγησαν στη διάσπαση και στην παρακμή. Εν ολίγοις, πρόκειται για ένα αξιόλογο βιβλίο το οποίο αποτελεί μια ιδιαίτερα προσεγμένη μελέτη μιας κοινωνίας, της οποίας μεγάλο μέρος των χαρακτηριστικών που της αποδίδονται οφείλεται περισσότερο σε εφευρήματα μεταγενέστερων ιστορικών και λιγότερο στην πραγματικότητα.



Νίκος Κεράνης (οικονομολόγος)

ΤΟ ΒΗΜΑ, 29-08-2004