Σαρακατσάνικα παραμύθια

[...] Η μικρή αυτή παραμυθιακή συλλογή είναι πολύτιμη, όχι μόνο για τους γλωσσολόγους, όπως τονίζει ο συγγραφέας, αλλά και για τους μελετητές της προφορικής λογοτεχνίας, τους εθνολόγους και ελπίζουμε, με τη σημερινή επανέκδοση, για το ευρύτερο κοινό. Διαβάζοντάς την ανακαλύπτει κανείς μια πρωτοτυπία στην έκφραση γνωστών θεμάτων, καταγραμμένων από διάφορους ερευνητές στην ευρύτερη περιοχή που εκτείνεται από την Κάτω Ιταλία έως τη Ρουμανία, περνώντας από τη Βουλγαρία και τη Σερβία, καθώς οι νομαδικοί αυτοί πληθυσμοί μετανάστευαν με τα κοπάδια τους κατά τακτά διαστήματα, περνώντας τα ανύπαρκτα ακόμα εθνικά σύνορα και συλλέγοντας έναν τεράστιο παραδοσιακό πλούτο κατά τις μετακινήσεις τους. [...]

Από την Εισαγωγή της Αννας Αγγελοπούλου, στο βιβλίο, σελ. 9

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο κόσμος των παραμυθιών είναι ένας κόσμος χωρίς φραγμούς και καυσαέρια, ένας κόσμος όπου όλα είναι δυνατά, όπου η πιο τρελή φαντασία συμβιώνει άνετα με την πιο αδυσώπητη λογική, όπου τα στοιχεία της φύσης προσωποποιούνται, όπου ο φτωχός βοσκός παντρεύεται τη βασιλοπούλα και ο ήρωας περνάει βουνά και θάλασσες και κατορθώνει τ' ακατόρθωτα, πάντα μόνος στην περιπλάνησή του, ενώ τα παιδιά βγαίνουν απ' τα λάχανα και τα ρόδια ή τα μήλα μπορεί να είναι και χρυσά.

Πίσω όμως από την αχαλίνωτη φαντασία των παραμυθιών που ξεκινούν πάντα από προφορικές αφηγήσεις, κρύβονται συχνά μαρτυρίες με τους καημούς, τα ήθη, τα προβλήματα, τους φόβους ή τις ελπίδες των λαών και περιέχουν όλα τα στοιχεία για τις ιδιαιτερότητες της ζωής των διαφόρων κοινωνιών. Ετσι, όταν έχουμε παραμύθια που συλλέχθηκαν και καταγράφηκαν απευθείας από τον προφορικό λόγο, βρισκόμαστε απέναντι σε ένα πολύτιμο αυθεντικό υλικό το οποίο αποκτά ξεχωριστή αξία στην εποχή που οι υπολογιστές έχουν φθάσει σε κάθε γωνιά της υφηλίου. Κάπως έτσι είναι το βιβλίο με τα Σαρακατσάνικα Παραμύθια του Ιδρύματος Αγγελικής Χατζημιχάλη που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αγρα, όμορφα εικονογραφημένο από τον Παύλο Σάμιο.

Τα 17 σαρακατσάνικα παραμύθια, που συνέλεξε και κατέγραψε ο Δανός Carsten Hoeg κατά τις δύο επισκέψεις του στις στρούγκες των Σαρακατσάνων της Ηπείρου, περιέχουν όλα τ' ακατόρθωτα και τα διδακτικά, όπως απαιτείται και συμβαίνει με όλα τα παραμύθια. Δεν είναι όμως παραμύθια σαν αυτά που άλλοτε διάβαζαν οι γιαγιάδες στα παιδιά. Οπως ο ίδιος λέει στον πρόλογο του αρχικού δίτομου πονήματος, πρόκειται για μιαν επιλογή από τα παραμύθια που του αφηγήθηκαν οι Σαρακατσάνοι, όπου εκείνος προσθέτει τις παρατηρήσεις του μαζί με μερικές σαρακατσάνικες παραδόσεις, θρύλους και αινίγματα. Και ο ίδιος διευκρινίζει: «Η έκδοση αυτή θα εξυπηρετήσει μάλλον τους στόχους της γλωσσολογίας, ελπίζω όμως ότι παρουσιάζει και κάποιο λαογραφικό ενδιαφέρον, παρ' όλον ότι τα λιγοστά δημοσιευόμενα παραμύθια ελάχιστα ικανοποιούν την οποιαδήποτε αισθητική απαίτηση. Διότι δεν υπάρχουν καλοί Σαρακατσάνοι παραμυθάδες ή, αν υπάρχουν, δεν τους έχω συναντήσει εγώ».

Ο Carsten Hoeg πρέπει να επισκέφθηκε την Ελλάδα γύρω στα 1920-25. Γνωρίζουμε λίγα πράγματα για το ταξίδι του στον τόπο μας και μόνο υποθέτουμε πως θα ήταν ένα είδος μυήσεως στις πηγές της Ιστορίας, όπως ήταν η συνήθεια για τους γόνους των ευκατάστατων οικογενειών της Δυτικής Ευρώπης. Τότε ανέβηκε στην Ηπειρο όπου κατόρθωσε να εισχωρήσει στην κοινωνία των Σαρακατσάνων για να καταγράψει τη διάλεκτο και τις αφηγήσεις τους. Αυτό θα πρέπει να έγινε λίγο προτού φθάσει εκεί η Αγγελική Χατζημιχάλη που αργότερα μας έδωσε το περίφημο έργο της Σαρακατσάνοι. Ο Hoeg πρέπει να ήταν τότε νέος που έφθασε από τον Βορρά για να «ρουφήξει» τον ήλιο και να γνωρίσει από πρώτο χέρι τη ζωή ενός τόπου που ακόμη τότε εθεωρείτο εξωτικός.

Αποτέλεσμα αυτής της «ηρωικής» παραμονής του δανού μελετητή στους φιλόξενους Σαρακατσάνους είναι το δίτομο έργο που εκδόθηκε το 1926 από δύο συνεργαζόμενους εκδοτικούς οίκους, τον γαλλικό Edward Champion και τον δανέζικο V. Pio-Branner. Ο πρώτος τόμος είναι γλωσσική μελέτη διαλέκτου και περιγραφή της ζωής στα χειμαδιά και ο δεύτερος περιέχει τραγούδια και παραμύθια, πλούσιο γλωσσάρι και βιβλιογραφία. Τα παραμύθια είναι γραμμένα σε φωνητική γραφή και «μεταγλωττισμένα στη νεοελληνική, με ελάχιστες αλλαγές ορισμένων μόνο λέξεων που διευκολύνουν την κατανόηση και συμπληρώνονται με σχόλια, και συγκρίσεις με γνωστά νεοελληνικά και βαλκανικά παραμύθια» σημειώνεται στην εισαγωγή του βιβλίου, ενώ από τη μεριά του ο συγγραφέας γράφει στον πρόλογο για τις δυσκολίες της δανο-σαρακατσάνικης συνεργασίας, αναφερόμενος στον χαρακτήρα των σαρακατσάνων παραμυθάδων που «το κυριότερο πρόβλημά τους είναι ότι αγνοούν την τέχνη της αργής απαγγελίας και, αν τους ζητήσει κανείς να επαναλάβουν μια φράση, σχεδόν πάντα την παραλλάσσουν, ενώ η υπομονή τους προς τον ακροατή εξαντλείται τάχιστα». Αυτά για την πρώτη έκδοση.

Στην εισαγωγή της νέας έκδοσης η εθνολόγος καθηγήτρια Αννα Αγγελοπούλου σημειώνει ότι ο Hoeg επισκέφθηκε τους Σαρακατσάνους δύο φορές και «συγκατοίκησε μαζί τους, στην καλύβα μιας οκταμελούς οικογένειας σε μια στάνη κοντά στο Πάπιγκο, στο Ζαγόρι. Εκεί είχε την ευκαιρία να καταγράψει τις συνήθειές τους, τις εποχικές μετακινήσεις ανθρώπων και κοπαδιών και να συμπεράνει τον ημινομαδικό, όπως τον ονομάζει, χαρακτήρα της "φυλής". Στον δεύτερο τόμο του έργου του παρουσιάζει, μαζί με τη μουσική τους, δημοτικά τραγούδια καθώς και ανακαλύπτει - και σχεδιάζει - τη σαρακατσάνικη τζαμάρα (φλογέρα) για πρώτη φορά».

Πέρα όμως από την εθνολογική και γλωσσολογική προσφορά του Hoeg, τα σαρακατσάνικα παραμύθια στη νέα «μεταλλαγμένη» αλλά όχι αλλοιωμένη εκδοτική τους μορφή, είναι ένα θαυμάσιο ανάγνωσμα και μαζί και ένα νέο ξεκίνημα για το Ιδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη. Υπενθυμίζεται ότι η Αγγελική Χατζημιχάλη ίδρυσε το 1938 την Οικοκυρική Βιοτεχνική και Επαγγελματική Σχολή το «Ελληνικό Σπίτι», όπου οι οικότροφοι (κορίτσια από την ελληνική ύπαιθρο) διδάσκονταν μεταλλοτεχνία, υφαντική, κεντητική, αργυροχοΐα κ.ά. με σκοπό τη διατήρηση της παράδοσης του λαϊκού πολιτισμού. Υστερα από 44 χρόνια προσφοράς, το Δ.Σ. της Σχολής τροποποίησε τον Οργανισμό της σε ίδρυμα, με την επωνυμία «Ιδρυμα Αγγελικής Χατζημιχάλη - το Ελληνικό Σπίτι», με νέους στόχους προγραμμάτων, σεμιναρίων, χορήγησης υποτροφιών και εργαστηρίων Λαϊκής Τέχνης.



ΧΑΡΑ ΚΙΟΣΣΕ

ΤΟ ΒΗΜΑ , 01-12-2002