Ας αλλάξουμε τον κόσμο χωρίς να καταλάβουμε την εξουσία

Ο Τζον Χόλογουεη διερωτάται πώς μπορούμε να ξαναθέσουμε το ζήτημα της επανάστασης, όχι πλέον ως αγώνα για την εξουσία, αλλά εναντίον της. Αφότου πρωτοκυκλοφόρησε το 2002 στα αγγλικά, αυτό το προκλητικό βιβλίο μεταφράστηκε σε 11 ακόμη γλώσσες και προκάλεσε ζωηρές συζητήσεις για το νόημα της επανάστασης σήμερα. Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει έναν νέο (2005) εκτενή επίλογο και λεπτομερή σχολιασμό των αντιδράσεων που προκάλεσε αυτό το βιβλίο.
[...] Στην ελληνική συγκυρία η σημαντική συνεισφορά του Χόλογουεη ελπίζει να συναντηθεί με όσους και όσες δεν περιχαρακώνονται στα γνωστά και μάλλον ξεπερασμένα θεωρητικο-πρακτικά σχήματα και αναζητούν στο πάντοτε επίκαιρο ζήτημα όχι μόνο να ερμηνεύσουμε τον κόσμο αλλά και να τον αλλάξουμε.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Ιρλανδός καθηγητής Τζον Χολογουέι αποτελεί μια πολύ σημαντική μορφή ενός θεωρητικού ρεύματος της ριζοσπαστικής Αριστεράς που κινείται πέρα από τον χώρο της παραδοσιακής Αριστεράς και της μεταρρυθμιστικής σοσιαλδημοκρατίας, αλλά και πέρα από τις θεωρητικές επεξεργασίες μιας ριζοσπαστικής Αριστεράς που θεοποιεί την κατάκτηση της εξουσίας ως απώτατου σκοπού της επαναστατικής πρακτικής. Πρόδρομοι της σκέψης του είναι ο Γκεόργκ Λούκατς και σε πολύ μεγαλύτερο βαθμό ο Ερνστ Μπλοχ. Ο Χολογουέι σήμερα διδάσκει στο Αυτόνομο Λαϊκό Πανεπιστήμιο στο Μεξικό και έχει συνδέσει το όνομά του με τη θεωρητική και πολιτική υποστήριξη του κινήματος των Ζαπατίστας.

Ο συγγραφέας μάς προσκαλεί να πάρουμε το «Κεφάλαιο» του Μαρξ μαζί μας και να επισκεφθούμε τον οίκο της χεγκελιανής αρνητικής κριτικής για μια συζήτηση με θέμα την επανάσταση. Μας κρατά όμως στο δωμάτιο της χεγκελιανής άρνησης και δεν μας επιτρέπει την είσοδο στους χώρους της χεγκελιανής σύνθεσης, την οποία και απορρίπτει ως μέθοδο. Πρώτο θέμα της συζήτησης είναι η αναγκαιότητα της κραυγής. Αυτή η κραυγή είναι έκφραση απόγνωσης και φρίκης έναντι της πραγματικότητας, αλλά και συστατικό στοιχείο της ελπίδας (Μπλοχ) για μια άλλη πραγματικότητα. Αφετηρία της κριτικής του συγγραφέα είναι η αντίληψη, η οποία πρεσβεύει πως η αλλαγή του κόσμου μπορεί να γίνει μόνο μέσα από την κατάληψη της εξουσίας. Η κατανόηση της επανάστασης ως μονόπρακτης θεατρικής παράστασης, κατά την οποία το μόνο που συμβαίνει είναι η κατάληψη της εξουσίας, οφείλεται σε μια τεράστια θεωρητική λαθροχειρία, σύμφωνα με την οποία το κράτος με εντελώς λαθεμένο τρόπο αποσπάται από τις κοινωνικές σχέσεις, τμήμα των οποίων το ίδιο είναι.

Ο παραδοσιακός μαρξισμός ανέλυσε σωστά τη μετάβαση από τη φεουδαρχία στον καπιταλισμό ως εσωτερική διαδικασία. Η κατάκτηση της εξουσίας ακολούθησε την ήδη πραγματοποιηθείσα κεφαλαιοκρατικοποίηση των κοινωνικών σχέσεων. Αντιθέτως, δεν μπόρεσε να αντιληφθεί τη μετάβαση από τον καπιταλισμό στον σοσιαλισμό χωρίς τη συνδρομή ενός «εξωτερικού» μέσου όπως είναι η εξουσία. Βεβαίως -κατά τη γνώμη μας- αυτό δεν ήταν θέση μόνο των εξουσιαστικών εκδοχών του μαρξισμού, αλλά και του ίδιου του πυρήνα της μαρξικής σκέψης. Ο συγγραφέας θίγει ελάχιστα το γεγονός πως ο ολοκληρωτικός χαρακτήρας του περίφημου «υπαρκτού σοσιαλισμού» οφείλεται, μεταξύ των άλλων, και σ' αυτήν την αντίληψη. Η ίδια η κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού, περιέργως, καθόλου δεν επηρέασε τη σκέψη του συγγραφέα.

Το δεύτερο θέμα της συζήτησης είναι η έννοια του πράττειν. Η κραυγή οδηγεί στη σκοπιά του πράττειν. Το πράττειν είναι κίνηση του πραγματικά συλλογικού υποκειμένου που αρνείται την αντικειμενικοποίησή του, όπως αυτή αναπτύσσεται εντός του καπιταλιστικού κοινωνικού περιτυλίγματος. Ο συγγραφέας προχωρεί σε έναν διαχωρισμό μεταξύ της εξουσίας-για και της εξουσίας-επί. Η εξουσία-για είναι πάντοτε κοινωνική και ποτέ ατομική. Οταν σπάσει η κοινωνική ροή του πράττειν, τότε η εξουσία-για αλλοτριώνεται και γίνεται εξουσία-επί. Η εξουσία-επί είναι η ατομική δύναμη κάποιων να διατάζουν άλλους να κάνουν αυτό που αυτοί θέλουν. Το κεφάλαιο είναι ακριβώς η επικύρωση του ελέγχου κάποιων πάνω στους άλλους βάσει της ιδιοκτησίας των μέσων και του αποτελέσματος του πράττειν.



Το ζήτημα του φετιχισμού



Τρίτο θέμα της συζήτησης είναι η έννοια του φετιχισμού. Αυτή περιγράφει τη διάσπαση μεταξύ του πράττοντος και του πράττειν. Με τον φετιχισμό η διείσδυση της αποξένωσης πράττοντος και πράττειν δεν περιορίζεται στον χώρο της οικονομίας, αλλά εξαπλώνεται σ' όλα τα επίπεδα. Η θεωρητική συμβολή του Χολογουέι βρίσκεται ακριβώς εδώ, όταν μας υπενθυμίζει πως ο καπιταλισμός δεν είναι μόνον οικονομικό φαινόμενο, αλλά φαινόμενο που διεισδύει σε όλο το φάσμα των κοινωνικών σχέσεων. Η αστική θεωρία, αλλά και η παραδοσιακή επαναστατική θεωρία υποστασιοποίησαν την οικονομία και μετέτρεψαν τη σχέση οικονομίας και κοινωνίας σε εξωτερική σχέση.

Για τον συγγραφέα κεφάλαιο και εργασία αποτελούν πλευρές του ίδιου νομίσματος. Η κριτική στον φετιχισμό είναι κριτική στον διαχωρισμό υποκειμένου και αντικειμένου, κριτική στην έννοια της ταυτότητας που μας εγκλωβίζει σε λογικές τού ανήκειν σε μία τάξη, σε μία φυλή, σε ένα έθνος. Για τον Χολογουέι η λογική της ταυτότητας είναι ο νεκροθάφτης της επανάστασης. Οι άνθρωποι ανήκουν σε μια τάξη, ένα έθνος, έχουν φύλο, αλλά ταυτόχρονα είναι κάτι πέρα από αυτό. Η επανάσταση των Ζαπατίστας είναι ακριβώς μια επανάσταση που υπερβαίνει τις λογικές της ταυτότητας και της κατάληψης της εξουσίας.

Ο φετιχισμός νοούμενος ως κριτική όχι μόνο του κεφαλαίου, αλλά και της υποταγής τού πράττειν στο πεπραγμένο αρκεί, σύμφωνα με τον συγγραφέα, για να εξηγήσει γιατί οι άνθρωποι ενσωματώνονται στον καπιταλισμό. Αυτή η άποψη ουσιαστικά ισοπεδώνει τις πολύπλευρες αιτίες της ενσωμάτωσης των εργαζόμενων στον καπιταλισμό και ταυτόχρονα απλοποιεί τις πολιτικές υπέρβασης της κεφαλαιοκρατικής λογικής.

Ιδιαίτερα σημαντικό στοιχείο της προτεινόμενης ανάλυσης του καπιταλιστικού γίγνεσθαι είναι η κατάργηση μιας άλλης διάκρισης μεταξύ συγκρότησης και ύπαρξης. Για τον Χολογουέι ο καπιταλισμός δεν είναι αποκρυσταλλωμένη κατάσταση, αλλά διαρκής διαδικασία συγκρότησης. Αυτή όμως η θεώρηση του καπιταλισμού και του φετιχισμού απομονώνει τη διαδικασία από το αποτέλεσμα και οδηγεί σε μια εργασία που δεν είναι εργασία, σε μια αλλοτρίωση κι έναν φετιχισμό που δεν είναι αλλοτρίωση και φετιχισμός, σ' έναν καπιταλισμό που δεν είναι καπιταλισμός και τελικά σε μια επανάσταση που όχι μόνο δεν έχει σκοπό και υποκείμενο, αλλά δεν έχει και επαναστατικό χαρακτήρα.

Η διαλεκτική σχέση κεφαλαίου-εργασίας δεν αναιρεί το γεγονός πως ο καπιταλισμός παραμένει καπιταλισμός ακόμη και αν το κεφάλαιο δεν μπορεί να ζήσει χωρίς την εργασία, ενώ ο εργάτης παραμένει εργάτης όσο και αν το κεφάλαιο δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτόν. Στο σχήμα του Χολογουέι η κραυγή υπέρ των θυμάτων της καπιταλιστικής εκμετάλλευσης εγκλωβίζεται στη «διαλεκτική» ακύρωση της διαφοράς θύτη και θύματος, συγκρότησης και ύπαρξης. Στο σχήμα του κανένας δεν είναι μόνο θύτης ή μόνο θύμα και τίποτα δεν υπάρχει, αφού διαρκώς συγκροτείται.

Τέλος, η ρομαντική λογική του συγγραφέα ανακαλύπτει στις καθημερινές αρνήσεις των ανθρώπων να εργαστούν, να δεσμευτούν, να ενταχθούν σε σχήματα την ίδια την επανάσταση. Η ίδια όμως η ζωή μάς πείθει πως ακριβώς στον κόσμο της καθημερινότητας βρίσκεται ο βασικός λόγος ακύρωσης της δύναμης της κραυγής μας. Σ' αυτόν τον κόσμο χτίζεται η συναίνεση στον καπιταλισμό και όχι η άρνησή του. Ο κόσμος της καθημερινότητας είναι κατεξοχήν ο κόσμος της αλλοτρίωσης και όχι του αυτοπροσδιορισμού.

Αυτό το έργο προκάλεσε θύελλα θετικών και αρνητικών αντιδράσεων. Η ελληνική έκδοση -η μετάφραση έγινε από την κόρη τού συγγραφέα- είναι εμπλουτισμένη με ειδικό πρόλογο και εκτενή επίλογο, στον οποίο σχολιάζονται από τον ίδιο τον συγγραφέα αυτές οι αντιδράσεις και οι κριτικές.

Ανεξάρτητα από τις θεμελιώδεις διαφωνίες μας ομολογούμε πως η ανάγνωση αυτού του βιβλίου προσφέρει ισχυρές δόσεις προβληματισμού ακόμα και σε όσους θεωρούν -όπως ο γράφων αυτές τις γραμμές- τη διαδικασία μετασχηματισμού του καπιταλισμού μια μεταρρυθμιστική και συνάμα δημοκρατική διαδικασία, την οποία δεν μπορούν να αφήνουν αδιάφορη οι μηχανισμοί εξουσίας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 09/03/2007