Ποιοι είμαστε;

O γνωστός καθηγητής του Χάρβαρντ Σάμιουελ Χάντινγκτον, στο γόνιμο έργο του "The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order" (Η Σύγκρουση των Πολιτισμών και η Επαναδιαμόρφωση της Παγκόσμιας Τάξης), υποστήριξε προκλητικά αλλά και διορατικά ότι με το τέλος του Ψυχρού Πολέμου οι «πολιτισμοί» θα αντικαθιστούσαν τις ιδεολογίες ως το νέο ρήγμα στη διεθνή πολιτική. Η οξυδερκής ανάλυσή του επαληθεύτηκε καθιστώντας το έργο του ένα από τα σημαντικότερα της μεταψυχροπολεμικής περιόδου.

Τώρα, με το νέο του βιβλίο "Ποιοι Eίμαστε;" ο Χάντινγκτον στρέφει την προσοχή του από τις διεθνείς υποθέσεις στα εσωτερικά πολιτισμικά ρήγματα, καθώς εξετάζει τον αντίκτυπο των άλλων πολιτισμών και των αξιών τους στις ΗΠΑ.

Το βιβλίο "Ποιοι Είμαστε;" αναδεικνύει την ανάγκη να επιβεβαιωθούν οι βασικές αξίες που συντελούν ώστε να είναι οι πολίτες των ΗΠΑ Αμερικανοί. Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι τίποτα λιγότερο από την εθνική τους ταυτότητα.



Για άλλη μια φορά ο Σάμιουελ Χάντινγκτον έγραψε ένα σημαντικό έργο που σίγουρα θα προκαλέσει ζωηρές αντιπαραθέσεις και θα διαμορφώσει τη συζήτηση για το ποιοι είναι οι Αμερικανοί. Ένα βιβλίο που μεταφράστηκε σε πολλές χώρες του πλανήτη, ενώ γνώρισε μεγάλη επιτυχία στην Ευρώπη, συμβάλλοντας ουσιαστικά στον προβληματισμό για το ποια είναι η Αμερική σήμερα.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο Σάμουελ Χάντινγκτον είναι πολιτειολόγος και για περισσότερα από τριάντα χρόνια καθηγητής στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ. Ευρύτερα γνωστός έγινε το καλοκαίρι του 1993, όταν δημοσίευσε στην αμερικανική επιθεώρηση «Foreign Affairs» ένα άρθρο με τίτλο «Σύγκρουση πολιτισμών;». Σ' αυτό το άρθρο ο συγγραφέας υποστήριζε πως η κατάρρευση της σοβιετικής αυτοκρατορίας ολοκλήρωσε την εποχή της σύγκρουσης των ιδεολογιών και άνοιξε την αυλαία της σύγκρουσης των πολιτισμών. Ο Χάντινγκτον απαριθμούσε οκτώ πολιτισμούς, τους οποίους αντιμετωπίζε ως κλειστά συστήματα που γεννιούνται, αναπτύσσονται, φθείρονται και εκλείπουν. Κυρίαρχη συνισταμένη αυτού του κατά Χάντινγκτον πολιτισμού είναι η θρησκεία και σημαντικές συνιστώσες αποτελούν η παράδοση, η γλώσσα, τα έθιμα και οι ιδιαίτεροι για κάθε κράτος θεσμοί.

Οι αντιδράσεις (θετικές και αρνητικές) πολιτικών και πανεπιστημιακών κύκλων που προκάλεσε αυτό το άρθρο οδήγησαν, τρία χρόνια αργότερα, το συγγραφέα να γράψει ένα βιβλίο με τον τίτλο «Η σύγκρουση των πολιτισμών και ο ανασχηματισμός της παγκόσμιας τάξης». Εδώ πλέον τα ερωτηματικά δεν υπάρχουν και ο πόλεμος των πολιτισμών ανάγεται σε μια μονιστική θεωρία εξήγησης της πολυπλοκότητας της Ιστορίας.



Οι αρχές της συντηρητικής ιδεολογίας



Με το παρουσιαζόμενο τελευταίο του βιβλίο ο Χάντινγκτον εισάγει τον πόλεμο των πολιτισμών στο εσωτερικό της αμερικανικής κοινωνίας. Ο συγγραφέας συμπεριλαμβάνεται στους συντηρητικούς στοχαστές. Ποιες όμως είναι οι βασικές συνιστώσες της συντηρητικής ιδεολογίας;

Τρεις, κατά τη γνώμη μας, είναι αυτές. Πρώτον, η πεποίθηση πως το μίσος, η αντιπαλότητα, η ανάγκη για εχθρούς και η βία αποτελούν ίδια χαρακτηριστικά της ανθρώπινης κατάστασης. Δεύτερον, η θεώρηση του πόλεμου ως δημιουργού των εθνών και καθοριστικού παράγοντα της ιστορικής τους πορείας και τρίτον, η αντίληψη πως σε κάθε ιστορική εποχή υπάρχει μια παραδοσιακή και επικρατούσα κουλτούρα, με βάση την οποία σταθμίζεται και αξιολογείται κάθε άλλη κουλτούρα. Αυτές οι τρεις ιδέες αποτελούν τους αριθμητές τριών κλασμάτων, κοινός παρανομαστής των οποίων είναι η ερμηνεία της Ιστορίας ως μια διαδικασία που, παρά τις ανοδικές της φάσεις, οδηγεί σε συνεχή κατάπτωση το ανθρώπινο είδος. Τη θεωρία της συνεχούς πτώσης του ανθρώπινου είδους υποστηρίζουν διάφοροι αντιδραστικοί, φοβικοί και μεταμοντέρνοι (θεολογούντες και μη) κύκλοι.

Ο Χάντινγκτον διαμορφώνει το φιλοσοφικό ορίζοντα της συντηρητικής του σκέψης στηριζόμενος σ' αυτές τις τρεις αρχές. Ταυτοχρόνως, όμως, δεν πολυπιστεύει στον παρανομαστή που αναφέραμε. Γι' αυτόν η επιστροφή του αμερικανικού έθνους στη θρησκεία και τον εθνικισμό, ή αλλιώς στις αξίες της αγγλοσαξονικής κουλτούρας, μπορεί να αποτρέψει την πορεία εκφυλισμού της αμερικανικής ταυτότητας.

Κατά τον Χάντινγκτον τέσσερις είναι οι συνιστώσες της αμερικανικής ταυτότητας: η φυλή, η εθνότητα, η στηριζόμενη στη θρησκεία και τη γλώσσα κουλτούρα και η ιδεολογία ή το πολιτικό συμβόλαιο με βάση το οποίο διαμορφώνονται οι θεσμοί ενός κράτους. Κάθε ταυτότητα, τονίζει ο συντηρητικός Χάντινγκτον, αντίθετα απ' όσα υποστηρίζουν πολλοί σημερινοί «αριστεροί», είναι σε σημαντικό βαθμό δημιούργημα του ανθρώπου και προσδιορίζεται από τις κοινωνικές αλληλεπιδράσεις και όχι από κάποια μόνιμα και πάγια χαρακτηριστικά.

Αφού διευκρινίσει τον τρόπο παραγωγής της ταυτότητας σε γενικό επίπεδο, προσεγγίζει μια μια τις συνιστώσες της αμερικανικής ταυτότητας. Για τον Χάντινγκτον είναι λάθος να θεωρούμε πως η Αμερική είναι έθνος μεταναστών. Η Αμερική είναι έθνος λευκών εποίκων που κουβαλούσαν μαζί τους την αγγλική γλώσσα και την προτεσταντική θρησκεία. Πάνω σ' αυτήν τη γλώσσα και τη θρησκεία επικάθισε ο ενσωματωμένος στη θρησκεία Διαφωτισμός, το περίφημο αμερικανικό «Πολιτικό Πιστεύω», του οποίου συστατικά στοιχεία είναι «η αξιοπρέπεια της ατομικής ανθρώπινης ύπαρξης, η ισότητα και οι ίσες ευκαιρίες, η προστασία της ατομικής ιδιοκτησίας, ο ατομισμός κ.ά.». Ολες όμως οι πολιτικές αρχές εξαγνίζονται και αμερικανοποιούνται μέσα από το βάπτισμά τους στην προτεσταντική θρησκεία. Αν μας επιτραπεί ο νεολογισμός, ο κατά Χάντινγκτον αμερικανικός εθνικισμός είναι ένας θρησκευτικός εθνικισμός.

Οι επόμενες γενιές, που ήσαν όντως μετανάστες, αφομοιώθηκαν στην κουλτούρα των εποίκων. Ο συγγραφέας δεν διστάζει να αναγνωρίσει πως μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο οι Αμερικανοί ήσαν παθιασμένοι με τη φυλή και την εθνότητα, ήσαν στην ουσία ένα ρατσιστικό έθνος. Ο αιώνας του αμερικανικού εθνικισμού ξεκινάει από το 1860 και τελειώνει το 1960. Σ' αυτόν τον αιώνα, όσοι δεν ήσαν λευκοί Αγγλοσάξονες προτεστάντες υποχρεώθηκαν να υιοθετήσουν την προτεσταντική κουλτούρα και τις πολιτικές της αξίες. Η πολυεθνική κοινωνία, το περίφημο αμερικανικό χωνευτήρι, εμφανίζεται μόνο μετά το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου και δεν αποτελεί πάγιο χαρακτηριστικό της αμερικανικής ταυτότητας.

Ο συγγραφέας διακρίνει δύο απειλές κατά της αμερικανικής ταυτότητας. Αυτές είναι η πολιτική των θετικών διακρίσεων υπέρ των Αφροαμερικανών, των Ινδιάνων και άλλων ομάδων, η οποία κατακερματίζει την αμερικανική ταυτότητα. Η δεύτερη και σημαντικότερη απειλή προέρχεται από το λατινοαμερικανικό και κυρίως μεξικανικό μεταναστευτικό κύμα, που απειλεί να μετατρέψει την Αμερική σε μια διχασμένη στα δύο χώρα, με δύο γλώσσες και δύο κουλτούρες. Στην κριτική αυτών των δύο πολιτικών αφιερώνεται μεγάλο τμήμα του παρόντος έργου.



Μοντέλα αφομοίωσης και αμερικανική εξωτερική πολιτική



Αυτές οι δύο απειλές μπορούν να έχουν δύο αρνητικές συνέπειες: είτε να οδηγήσουν στην επικράτηση ενός μοντέλου αφομοίωσης που λαμβάνει τη μορφή του «χωνευτηρίου» και αφορά τη δημιουργία ενός νέου πολιτισμού διαφορετικού από τις συνιστώσες του, είτε να οδηγήσουν στο πολύ χειρότερο, κατά Χάντινγκτον, μοντέλο της «σαλάτας» του πολιτιστικού ή εθνοτικού πολυπολιτισμού, όπως αυτός αναπτύσσεται μέσα από την ενδυνάμωση της μεξικανικής και λατινοαμερικανικής μετανάστευσης. Αντί αυτών προτείνει το μοντέλο αφομοίωσης της λεγόμενης «ντοματόσουπας». Αυτό συνίσταται από τη λεγόμενη «Αγγλο-συμμόρφωση», η οποία δεν είναι άλλη από την πολιτιστική αφομοίωση, ή πιο ορθά από τον ίδιο τον εξαμερικανισμό ως αποτελεσματικότερη πολιτική αφομοίωσης. Η πολιτική τής «ντοματόσουπας» επιτρέπει στους μετανάστες να προσθέτουν διάφορα μπαχαρικά στην αμερικανική σούπα, μέχρι όμως εκεί που δεν θα αλλάζουν το θρησκευτικό, αγγλοσαξονικό, γλωσσικό και πολιτικό χαρακτήρα της.

Στα διαφορετικά μοντέλα αφομοίωσης αντιστοιχούν και διαφορετικές αντιλήψεις για τη σχέση της Αμερικής με τον υπόλοιπο κόσμο. Το «χωνευτήρι» αποτελεί τη βάση του κοσμοπολιτισμού, όπου ο κόσμος καλείται να αναδιαμορφώσει την Αμερική. Η «σαλάτα» συνδέεται με την ιμπεριαλιστική επιλογή, όπου η Αμερική καλείται να αναδιαμορφώσει τον κόσμο. Η τρίτη, η προτιμώμενη από το συγγραφέα επιλογή, είναι αυτή του, στηριζόμενου στην αγγλοσαξονική κουλτούρα και θρησκεία, αμερικανικού εθνικισμού. Ο συγγραφέας διαρκώς υπενθυμίζει την εγγενή σχέση θρησκείας και εθνικισμού.

Ο συγγραφέας προτείνει τον τρίτο δρόμο ως τη μοναδική λύση για τη διατήρηση της αμερικανικής ταυτότητας. Θα λέγαμε, αν μέναμε σ' αυτό, πως σε αντίθεση με τα προηγούμενα έργα του, όπου στη διεξαγωγή του πόλεμου κατά των άλλων πολιτισμών επεδίωκε τη συμμαχία της Αμερικής με την Ευρώπη, σήμερα κάνει μια στροφή υπέρ της εσωστρέφειας και του περίφημου αμερικανικού απομονωτισμού. Τίποτα επομένως το καινούργιο και το ιδιαίτερα απειλητικό. Τα πράγματα όμως είναι πολύ χειρότερα απ' όσο φαίνονται. Γιατί ο συγγραφέας πιστεύει πως η διατήρηση της αμερικανικής ταυτότητας, όπως αυτός την περιγράφει, έχει ως προαπαιτούμενο τη συνέχιση των τρομοκρατικών επιθέσεων κατά της Αμερικής, συνεπώς και των προληπτικών πολέμων που απαιτούν θυσίες από τον αμερικανικό λαό. Με έναν ομολογουμένως διεισδυτικό, στηριγμένο στον επιλεκτικό τρόπο ερμηνείας των δημοσκοπήσεων και μεθοδολογικά επιστημονικό σμπάρο ο Χάντινγκτον σκοτώνει ένα κοπάδι τρυγόνια.

Στο φόντο της αμερικανικής ταυτότητας προβάλλουν ο θρησκευτικός φονταμενταλισμός του Μπους και η πάλη κατά του Κακού. Εφόσον το Κακό δεν είναι πλέον η Σοβιετική Ενωση και εφόσον η παλαιά Ευρώπη, εν αντιθέσει με τους δορυφόρους της νέας Ευρώπης, εμμένει στον μη φιλτραρισμένο από τη θρησκεία Διαφωτισμό, αδυνατώντας να κατανοήσει πως η ισλαμική απειλή αντιμετωπίζεται μόνο με συνεχείς πολέμους, τότε ο επόμενος στόχος πρέπει να είναι ο Ευρωπαϊκός Διαφωτισμός. Εδώ η συντηρητική σκέψη έρχεται να συναντήσει πολλά ρεύματα, τα οποία μόνο φαινομενικά τάσσονται κατά της συντηρητικής ιδεολογίας και του Μπους. Ενα απ' αυτά είναι ο αντιαμερικανισμός που ποτέ, όπως και ο Χάντινγκτον, δεν κατανόησε την τεράστια σημασία του Αμερικανικού Διαφωτισμού και «χωνευτηρίου».

Η μετάφραση της Αριάδνης Αλαβάνου προδίδει γνώση της προβληματικής τού μεταφραζόμενου έργου, κάτι που αντανακλάται στα ωραία και στρωτά ελληνικά της, αλλά και στις διευκρινιστικές σημειώσεις της που βοηθούν τον αναγνώστη να κατανοήσει καλύτερα κάποια σημεία του έργου που απαιτούν μεγαλύτερη γνώση της αμερικανικής Ιστορίας. Καλό θα ήταν μια επόμενη έκδοση να συνοδεύεται και από ένα ευρετήριο όρων και προσώπων.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 15/04/2005