Οι παραλλαγές Γκόλντμπεργκ

«Αν προσκαλούσες στο σπίτι σου τριάντα ανθρώπους που αγάπησες και αγαπάς, για να σε ακούσουν να παίζεις στο κλειδοκύμβαλο, επί μιάμιση ώρα, τις "Παραλλαγές του Γκόλντμπεργκ" του Μπαχ, και αν αυτή η συναυλία εκτυλισσόταν σαν ένα όνειρο καλοκαιρινής νύχτας, δηλαδή αν εσύ, Λιλιάν, κατάφερνες να δονήσεις αυτούς τους τριάντα ανθρώπους ως ισάριθμες Παραλλαγές, τον καθέναν με ένα άλλο διαπασών (θα έπρεπε να ταλαντευτείς ανάμεσα στην ανάμνηση και την αναζήτηση· και κυρίως θα έπρεπε να υποτάξεις τους φόβους σου), ίσως τότε όλα τα μουσικά αποσπάσματα να ζωντάνευαν επιτέλους στο ίδιο καλούπι και αυτό θα ονομαζόταν "Οι Παραλλαγές Γκόλντμπεργκ", μυθιστορία».
Έτσι χαρακτηρίζει η ίδια η συγγραφέας το πρώτο της βιβλίο, μια αφηγηματική σουίτα προσαρμοσμένη στη δομή των "Παραλλαγών Γκόλντμπεργκ" του Γιόχαν Σεμπάστιαν Μπαχ, που γνώρισε μεγάλη επιτυχία στη Γαλλία και την Ευρώπη.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ας φανταστούμε την αίθουσα μουσικής μιας αριστοκρατικής κατοικίας στη Δρέσδη του 18ου αιώνα. Ενα υπέρκομψο κλειδοκύμβαλο με δύο κλαβιέ δεσπόζει κάτω από το φως υπερμεγέθους πολυελαίου Baccarat. Τέσσερις σειρές από πολυθρόνες Λουδοβίκου ΙΔ' περιμένουν το αξιότιμο ακροατήριο της επόμενης συναυλίας δωματίου. Στην εσπερίδα, ο δεκατριάχρονος μουσικός J.C. Goldberg παίζει ξανά και ξανά επιλογές από τις Παραλλαγές για κλειδοκύμβαλο του Jοhann Sebastian Bach χάριν του οικοδεσπότη του, του Ρώσου κόμη von Kayserling, ο οποίος υποφέρει από αϋπνίες. Στη διάρκεια του μελαγχολικού adagio της Παραλλαγής αρ. 25, τα γόνατα του κόμη λυγίζουν ελαφρά, οι ώμοι του χαλαρώνουν και το αριστερό του φρύδι αρχίζει να βαραίνει. Προτού τελειώσει η επανάληψη του πρώτου μέρους, ο Kayserling νιώθει, επιτέλους, το κεφάλι του να γέρνει στην άκρη της πολυθρόνας, κι ανασηκώνει, λυγίζοντας, το δεξί του καρπό για να το στηρίξει. Μερικά δευτερόλεπτα αργότερα, η βαριά αναπνοή και ελαφρύ ροχαλητό αντηχούν στη μισοσκότεινη salle de musique. Ομως ο νεαρός Goldberg δεν παρενοχλείται. Καθισμένος στο χαμηλό του σκαμνάκι, με την πλάτη γυρτή και κυρτωμένη, τους αγκώνες σχεδόν κολλημένους στα πλευρά, τα δάχτυλα μόλις ν' ακουμπούν τα εβένινα πλήκτρα του κλαβιέ, ο δεκατριάχρονος μουσικός παίζει λες και είναι κουρδισμένος.

Ας φανταστούμε τώρα μιαν αίθουσα μουσικής σ' ένα αντίστοιχο αρχοντικό στο Παρίσι. Σήμερα, η ευρύχωρη αυτή αίθουσα με τα πανύψηλα ταβάνια έχει μετατραπεί σε σαλόνι αστικού διαμερίσματος που φιλοξενεί τη μουσικό Λιλιάν Κιλέν και το σύντροφό της, συγγραφέα Μπερνάν Τορέρ. Διακόσια σαράντα περίπου χρόνια μετά τον Goldberg, η Λιλιάν Κιλέν εκτελεί στο δικό της (συλλεκτικό) κλειδοκύμβαλο τις Παραλλαγές, που φέρουν το όνομα του (κατά παράδοσιν) πρώτου ερμηνευτή τους. Το παίξιμό της διεγείρει, δεν νανουρίζει το ακροατήριό της. Τριάντα οικεία πρόσωπα -φίλοι, συγγενείς, εραστές- καθισμένα σε ημικυκλικές σειρές, ακροάζονται τη Λιλιάν και συγχρόνως μονολογούν για τη μουσική, τον έρωτα και τα βιώματα των σχέσεών τους που διασταυρώνονται. Τριάντα ιστορίες σε παραλλαγές, τριάντα αφηγηματικές φωνές -συν η «βασική» φωνή της Λιλιάν Κιλέν- ζωντανεύουν μέσα από το γοητευτικό μυθιστόρημα της Καναδής Nancy Houston, το οποίο εμπνέεται από το έργο του Bαch και δανείζεται το όνομά του. Κυρίες και κύριοι, σας καλωσορίζουμε σε μια βραδιά παράλληλης ακρόασης και ανάγνωσης των Παραλλαγών Goldberg. Καθήστε κι εσείς αναπαυτικά και φανταστείτε ότι βρίσκεστε ανάμεσα στο κοινό της Λιλιάν Κιλέν. Ακόμα καλύτερα, φανταστείτε ότι παίζει για σας ο Goldberg στο κλειδοκύμβαλο του Kayserling. Βάλτε καλού-κακού και στο στερεοφωνικό σας μία από τις σύγχρονες εκτελέσεις των Παραλλαγών και, με το βιβλίο της Houston ανά χείρας, αφεθείτε στους ήχους μιας πολυφωνικής μουσικής «μυθιστορίας».

Εργο σχετικώς παραμελημένο κατά το πρώτο μισό του 20ού αιώνα, οι μουσικές Παραλλαγές Goldberg έρχονται ουσιαστικά στο προσκήνιο με την περίφημη ηχογράφηση του 1955, από το νεαρό τότε αλλά απίστευτα ταλαντούχο Καναδό πιανίστα Glenn Gould. Ο «Μάρλον Μπράντο» του πιάνου δίνει το δικό του στίγμα, ηχογραφώντας το έργο χωρίς τις προβλεπόμενες επαναλήψεις και υιοθετώντας, συνολικά, μάλλον εκκεντρικές ερμηνευτικές προσεγγίσεις. Με την ηχόγραφηση αυτή οι Παραλλαγές Goldberg (ή Gouldberg, όπως εύστοχα παρατήρησαν κάποιοι κριτικοί) αναδείχθηκαν σε ένα από τα κορυφαία αν και παράδοξα έργα του Bach. Πηγή της παράδοξης αυτής γοητείας των Παραλλαγών -αλλά και έμπνευσης συγχρόνως του ομώνυμου μυθιστορήματος- αποτελεί η ίδια η δομή τους: το έργο «ανοίγει» και «κλείνει» με την «άρια» ακολουθούμενη από τριάντα δίφωνες, τρίφωνες και τετράφωνες «παραλλαγές». Παρά τις προσδοκίες του ακροατή, και αποκλίνοντας από τις παραδοσιακές διερευνήσεις της μορφής «Θέμα και Παραλλαγές», ο Bach δεν χρησιμοποιεί ως «θέμα» ή «βάση» των τριάντα κομματιών την (κατά τα άλλα εξαίσια) μελωδική φωνή σοπράνο αλλά μόνον τις βασικές αρμονίες που συνθέτουν το μπάσο της αρχικής «άριας». Ετσι, μέσα από την ελεύθερη ρυθμική και αρμονική επεξεργασία των τριάντα δύο μέτρων του μπάσου που προσφέρει η κάθε παραλλαγή, υφαίνεται σταδιακά ένας αντιστικτικός ιστός εκπληκτικής ποικιλομορφίας και πλούτου, την ενότητα του οποίου εξασφαλίζει σχεδόν μαγικά και αόρατα μια απλή αρμονική φόρμα.

«Δανειζόμενο» τη γενική δομή των μουσικών Παραλλαγών, το μυθιστόρημα της Houston ανοίγει και κλείνει με το «θέμα» και αναπτύσσεται ακτινωτά σε τριάντα κεφάλαια-παραλλαγές. Το «μπάσο» κρατά εδώ η αφηγηματική φωνή σε πρώτο πρόσωπο της πιανίστριας Λιλιάν Κιλέν, μιας αινιγματικής γυναίκας-αράχνης γύρω από την οποία πλέκεται ένας ιστός αφηγηματικών φωνών και προσώπων που άμεσα ή έμμεσα σχετίζονται μαζί της. Τριάντα πρόσωπα μιλούν προσφέροντας το καθένα τη δική του «παραλλαγή» πάνω στις βασικές «αρμονίες» που τίθενται στην αρχική άρια (και την τελική επανάληψη της) με τη φωνή της Λ. Κιλέν. «Θέμα» εδώ η ίδια η Κιλέν αλλά και ό,τι τη συνθέτει: η αγάπη για τη μουσική, ο έρωτας, η αλήθεια της μουσικής και του έρωτα ως αντίδοτο στη φθορά, την απώλεια αλλά και την κοινωνική και πολιτιστική υποκρισία.

Πέραν, βέβαια, της γενικής αυτής συνάφειας δομής δεν υπάρχουν ακριβείς επιμέρους αντιστοιχίες μεταξύ των μουσικών Παραλλαγών και της «μυθιστορίας» της Houston (όπως η ίδια η συγγραφέας τη χαρακτηρίζει). Δύσκολα, π.χ., θα μπορούσε ν' αναγνωρίσει κάποιος στο κείμενο κάτι αντίστοιχο με την ανά τρία οργάνωση των Παραλλαγών (invention, arabesque, κανόνας), την πρόοδο στην αντίστιξη των κανόνων (από ταυτοφωνία σε ενάτη), τις διαδοχικές εναλλαγές διφωνικής, τριφωνικής και τετραφωνικής οργάνωσης. Πόσο εύκολα θα μπορούσε, άλλωστε, ένας αφηγηματικός λόγος να προσεγγίσει το εγκυκλοπαιδικό εύρος της μουσικής γλώσσας που χρησιμοποιεί ο Bach, μιας γλώσσας που διερευνά κάθε στιλιστικό και αρμονικό μέσο που έχει στη διάθεσή της; Επιπλέον, πόσο αυστηρά θα μπορούσε ο μυθιστορηματικός λόγος να οργανωθεί μέσα από συγκεκριμένες φόρμες και συνθετικούς περιορισμούς, όπως αυτούς που θέτει ο Bach στη δική του μεγαλοφυή επεξεργασία της φόρμας «Θέμα και Παραλλαγές», χωρίς τελικά να ακουστεί μηχανικός και επιτηδευμένος; Η Ν. Houston γνωρίζει καλά τους εγγενείς περιορισμούς και τις δυσκολίες που ενέχει κάθε τέτοιο εγχείρημα, γι' αυτό και δεν το αναλαμβάνει. Ο προσεκτικός αναγνώστης (και ακροατής) μπορεί, παρ' όλα αυτά, να παρατηρήσει κάποιες «εκλεκτικές συγγένειες» μεταξύ του λογοτεχνικού και του μουσικού κειμένου.

Για παράδειγμα, ο αφηγηματικός λόγος ανά κεφάλαιο άλλοτε ρέει ήρεμα και άλλοτε τρέχει φρενητικά, άλλοτε κυλάει αβίαστα και άλλοτε «σκοντάφτει» σε συγκοπές και παύσεις, ακολουθώντας σε γενικές γραμμές τους διαφορετικούς προσδιορισμούς στο tempo κάθε μουσικής παραλλαγής. Η παραλλαγή αρ. 25, η δραματικότερη και μελαγχολικότερη όλων, βρίσκει το «αντίστοιχό» της στο περιεχόμενο και στη μορφή του κεφαλαίου 25 της Houston. Ακόμα, ενδιαφέρων είναι ο τρόπος με τον οποίο η συγγραφέας επιχειρεί να ενσωματώσει αναφορές σε διαφορετικές μουσικές παραδόσεις (τα blues των εγχρώμων της Αμερικής) κατ' αντιστοιχίαν με το «Quodlibet» της Παραλλαγής αρ. 30 του Bach (σύνθεση μοτίβων από τη γερμανική λαϊκή μουσική παράδοση). Τέλος, αξιοσημείωτη είναι η προσπάθεια που διακρίνει κανείς στον αφηγηματικό λόγο να κρατηθούν οι λεπτές ισορροπίες που χαρακτηρίζουν, καθ' υπεροχήν βέβαια, το έργο του Bach: οι μοναδικές δηλαδή ισορροπίες λόγου και συναισθήματος, αυστηρότητας και ευαισθησίας, εσωτερικής ελευθερίας και φορμαλισμού που αναδεικνύουν τον Bach ως κορυφαίο εκφραστή των αντιθέσεων του Διαφωτισμού. Συνολικά, η Houston κρατά ευδιάκριτα τα όρια ανάμεσα στην ευαισθησία και το συναισθηματισμό, την ένταση και την τρυφερότητα, το θεωρητικό στοχασμό του διανοουμένου και τη βιωματική αμεσότητα του μουσικού (η ίδια έχει σπουδάσει σημειολογία και μουσική), χωρίς φυσικά αυτό να σημαίνει ότι το κείμενό της προσεγγίζει τελικά την ιδιοφυΐα του μουσικού πρωτοτύπου. Αυτό, άλλωστε, στη συγκεκριμένη περίπτωση δεν έχει κάποια ιδιαίτερη σημασία. Η «μυθιστορία» είναι ενδιαφέρουσα κι ευχάριστη και, αν μη τι άλλο, αφυπνίζει την περιέργεια για τις μουσικές Παραλλαγές. Αν αποδεχτείτε την αρχική μας πρόσκληση για μια ταυτόχρονη εμπειρία ανάγνωσης και ακρόασης, ξεκινήστε, αλλά να είστε προετοιμασμένοι για μιαν ασυμμετρία: η ανάγνωση θα διαρκέσει περισσότερο από την πρώτη ακρόαση των κομματιών και (ειδικά αν έχετε την Gouldberg εκδοχή) θα χρειαστεί να αρχίσετε την ακρόαση από την αρχή. Η ίδια αυτή η επανάληψη της ακρόασης θα είναι, χωρίς αμφιβολία, και η πραγματική σας ανταμοιβή!



ΕΛΕΝΗ ΦΙΛΙΠΠΑΚΗ (διδάκτωρ του Πανεπιστημίου του Cambridge)

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 22/08/2003