Περί του Πυθαγορικού βίου

Περιεχόμενα:
Εισαγωγή Ο Πυθαγόρας, οι Πυθαγόρειοι καιο Πυθαγορικός τρόπος του Ιάμβλιχου
Σημειώσεις.




ΚΡΙΤΙΚΗ



Γιατί άραγε πρέπει να διαβάσει κανείς το «Περί πυθαγορικού βίου» του Ιαμβλίχου;

- Δεν πρέπει, αν δεν έχει πρώτα καταφάει τον Πλάτωνα, και δεν έχει ξεσκολίσει τον Αριστοτέλη. Και φυσικά, προϋποτίθεται στέρεη γνώση Προσωκρατικών! Ύστερα, θα πρέπει να 'χει εντρυφήσει στον κορυφαίο πρώτα του Νεοπλατωνισμού, τον Πλωτίνο... ε, και ίσως μετά φτάσει και στον έσχατο Ιάμβλιχο του 3ου μεταχριστιανικού αιώνα! Αρα, έπειτα από δέκα τουλάχιστον χρόνια μελέτης. Ένα έργο, λοιπόν, για κοινό εξειδικευμένο.

Συνάμα είναι και φλύαρο, κ' ελάχιστα συναρπαστικό κείμενο. Μια ιστορική βιογραφία της χαμένης μες στην αχλύ του μύθου μορφής του Πυθαγόρα, με μια πεζή έκθεση των παραδόσεων για τη διδασκαλία του και τη ζωή των οπαδών του, από τρίτο ή και δέκατο τρίτο χέρι, γραμμένη κάπου 800 χρόνια μετά την εποχή του μεγάλου μύστη.

Πολύτιμη πηγή πληροφοριών;

- Ασφαλώς! Αλλά για πόσους και για ποιους, στην Ελλάδα; Αρα, η μεν πρωτοβουλία του Ζήτρου να το συμπεριλάβει στη σειρά των Αρχαίων επαινετή, αλλά η έκδοση θα πρέπει να κριθεί με γνώμονα το επιστημονικό της βάρος και το αν όντως φωτίζει αυτούς τους λίγους. Αλλιώς, θα ξεπέσει μοιραία στα ράφια των θεοσοφιστικών βιβλιοπωλείων, σαν εκλαϊκευτικό ανάγνωσμα για τέκτονες, μυστικιστές και γραφικούς λάτρεις της αριθμοσοφίας.

Δυστυχώς, η νεοελληνική απόδοση του αρχαίου κειμένου από τον Α. Πέτρου θυμίζει τις μεταφραστικές εκείνες δοκιμές των μαθητών Φροντιστηρίων, που παραγέμιζαν το λόγο τους με διάφορα «επειδή», «αφού», «όταν», «ενώ», «ο οποίος», για να δηλώνεται, αν οι προτάσεις ήταν αιτιολογικές, χρονικές, εναντιωματικές ή αναφορικές. Κάποιοι, όταν έγιναν φιλόλογοι, το ξεπέρασαν, σ' άλλους έμεινε μόνιμο κουσούρι και το διαιωνίζουν περνώντας το σα δόγμα, πως η μετάφραση δεν είναι παρά πιστή αναπαραγωγή του συντακτικού ιστού, και κάνοντας γενιές ολόκληρες παιδιών να μισούν με πάθος τ' Αρχαία.

Κ' εξασφαλίζεται έτσι τάχα η περιπόθητη «πιστότητα»; Ούτε κατ' ιδέαν! Στη συγκεκριμένη μάλιστα περίπτωση, δεν είναι λίγες οι φορές όπου ο μεταφραστής χάνει εντελώς το νόημα:

Στη σελ. 141, λ.χ., παραδίδεται ότι ο Πυθαγόρας νουθετώντας τους νέους, όριζε «να τιμούν περισσότερο τον πρώτο κι όχι τον επόμενο, την ανατολή κι όχι τη δύση, τους ντόπιους όχι τους ξένους», και: «των εν ταις αποικίαις τους ηγεμόνας και τους οικιστάς των πόλεων». Δηλαδή, στις αποικίες (κ' έχει σημασία, καθώς μιλάει σε Κροτωνιάτες αποίκους) να τιμώνται οι ηγεμόνες κ' οι οικιστές των πόλεων. Τι μεταφράζει ο κ. Πέτρου; «Να τιμούνται περισσότερο οι ηγεμόνες από αυτούς που έρχονται και κατοικούν τις πόλεις στις αποικίες»! Πέραν της ανικανότητας στην έκφραση, είναι φανερό πως αγνοεί πλήρως τη σημασία του όρου «οικιστής», που δεν σημαίνει βέβαια τον κάτοικο, αλλά τον ιδρυτή, μιας αποικίας! Υστερα το συγκριτικό «περισσότερο», πού το βρήκε; Το κείμενο μιλάει για ίσες τιμές σε ηγεμόνες και ιδρυτές αποικιών, όχι για πρόκριση των μεν έναντι των δε! Τζάρτζανο να συστήσουμε, ή Liddell-Scott;

Στη σελ. 193, αναφερόμενος ο Ιάμβλιχος στη συμπεριφορά των πιστών πυθαγορείων, των ομάκοων, απέναντι στους ανεπίδεκτους μαθήσεως, που διώχνονταν κι από τον κύκλο τους, γράφει ότι: «όταν τους αντάμωναν, παρίσταναν πως άλλους τάχα συναντάνε, λέγοντας πως όσους διέψευδαν τις προσδοκίες να γίνουν μέσω των μαθημάτων καλοί καγαθοί, εκείνοι τους είχανε για πεθαμένους». Πολύ απλό και λογικό. Στη νεοελληνική όμως μετάφραση το νόημα βρίσκεται οικτρά διαστρεβλωμένο: «... οι ομάκοοι τους συμπεριφέρονταν σα να ήταν κάποιοι άλλοι, λέγοντας ότι εκείνοι που αυτοί φαντάζονται πως είναι έχουν πεθάνει με την προσδοκία να καταστούν καλοί και αγαθοί μέσω της παιδείας». Από την πόλη έρχομαι...

Ύστερα, στη σελ. 281, ανάμεσα στα θαύματα του Πυθαγόρα μνημονεύεται πως «προανάγγειλε σεισμό προερχόμενο από πηγάδι, από όπου θα έπινε νερό». Ούτε όμως τι θα πει «σεισμός προερχόμενος από πηγάδι» καταλαβαίνει κανείς ούτε αν ήπιε εν τέλει νερό ο σοφός ή «θα έπινε»; Το πρωτότυπο γράφει ξεκάθαρα ότι προανάγγειλε σεισμό, δοκιμάζοντας νερό από κάποιο πηγάδι («και σεισμόν εσόμενον από φρέατος, ου εγεύσατο, προηγόρευσε»). Τα υπόλοιπα θα πρέπει να χρεωθούν στο μεταφραστή!

Γενικά, ο λόγος του είναι αδούλευτος, αφόρητα επαναληπτικός -18 φορές συναντάται η αντωνυμία αυτός/ή/ό μες σε δυο παραγράφους (σελ. 281-3)- κι απαράδεκτα φλύαρος. Δύο αρχαίες λέξεις «βουλομένων συνδιατρίβειν» στη σελ. 188, αποδίδονται, ούτε λίγο ούτε πολύ, με 10 νεοελληνικές: «εκδήλωναν την επιθυμία να περνούν τον χρόνο τους μαζί του».

Μήπως όμως η αξία της έκδοσης κρύβεται στα σχόλια; Μολονότι αρχικά εντυπωσιάζουν με τον όγκο τους, θα μπορούσαν νάχαν κατά πολύ συμπτυχθεί, αν ο συντάκτης τους αποφάσιζε να χρησιμοποιήσει τις στοιχειώδεις έστω συντομογραφίες πούχουν διεθνώς καθιερωθεί, και να μην επαναλαμβάνει μέχρι ναυτίας, ολόκληρα τα ονόματα, πλήρεις τους τίτλους βιβλίων και περιοδικών, τον τόπο και χρόνο έκδοσης κάθε φορά, με μια εξοντωτική όσο και άχρηστη σχολαστικότητα.

Αλλά πολλά και τα τυπογραφικά λάθη, στις λατινικές ιδίως και γερμανικές βιβλιογραφίες (Leipzing, και δώστου Leipzing, διαρκώς, αντί Leipzig, ενώ κ' η πασίγνωστη Real Encyclopaedie, με 3 σφάλματα στον τίτλο και λανθασμένη χρονολογία)! Κ' οι απροσεξίες; Σωρός! Στη σελ. 63, η Ναύκρατις της Αιγύπτου γίνεται... Ναυκρατίδα, και το ελληνικότατο έργο του Ιωάννη Λυδού, «Περί Μηνών» εμφανίζεται ως λατινικό: «De Mensibus»! Αντίστοιχη αβελτηρία και στο χάρτη, που κανένας δεν μπήκει στον κόπο να τον ελέγξει, κ' έμεινε γεμάτος μαργαριτάρια: «Κάλαπη» αντί Κάλαττη, «Κοτύαρα» αντί Κοτύωρα κ.λπ.

Όσον αφορά, τέλος, στην ουσία καθαυτό των σημειώσεων: είναι σαφές πως ο συντάκτης τους δεν διαθέτει επαρκή φιλολογικά εφόδια, ου μην αλλά διακατέχεται κι από την επιδειξιομανία του οψιμαθούς, αδυνατώντας συχνά να διακρίνει, τι πρέπει να σχολιάσει και τι να προσπεράσει. Κάθεται λοιπόν κ' επισημαίνει ειδικώς ότι «αν και οι περισσότεροι μελετητές γράφουν: ο Κρότων, εκείνος ακολουθεί τη θέση πως ονομάζονταν η Κρότων», και για τη στήριξη της άποψής του επικαλείται ώς και τον παλιό μεταφραστή του Liddell-Scott, Ξενοφώντα Μόσχο. Εντούτοις, ούτε οι περισσότεροι μελετητές γράφουν «ο Κρότων», ούτε το θέμα χρειάζεται συζήτηση. Το κλασικό λεξικό Κυρίων ονομάτων των Pape-Benseler γράφει: «η Κρότων», αλλά κ' η έγκυρη Εγκυκλοπαίδεια του Πυρσού, ούτε αναφέρει καν άλλη γραφή! Προς τι η προσεπίκληση του Ξ. Μόσχου;

Στη σελ. 298, πάλι, ο Ιάμβλιχος γράφει ότι ο Πυθαγόρας δανείστηκε στοιχεία της διδασκαλίας του από μυστικά κοινόβια «περί τους Κελτούς και την Ιβηρίαν». Αντί να το αποδώσει πιστά, ο κ. Πέτρου το άλλαξε άνευ λόγου, σε: «Γαλατία και Ιβηρία», κι ύστερα καταπιάνεται στις σημειώσεις του να εξηγήσει τι είναι ακριβώς η Γαλατία, την οποία ο Ιάμβλιχος πουθενά δεν ανέφερε! Μα κ' εκεί τα κάνει θάλασσα, γιατί ενώ μας διαβεβαιώνει πως «Γαλατία είναι η περιοχή της δυτικής Ευρώπης μεταξύ Πυρηναίων, Αλπεων και Ρήνου», ξεχνάει πως υπήρχε κι άλλη Γαλατία στη Μικρασία, οπότε εύλογα μπορεί να γεννηθεί σε κάποιον η απορία πού στάλθηκε λοιπόν η «Προς Γαλάτας» περίφημη εκείνη Επιστολή; Στην Ευρώπη, μεταξύ Ρήνου και Πυρηναίων; Και δυστυχώς, μέχρι τέλους, δεν βγάζεις νόημα από τη σημείωση, πού διάβολο εντοπίζονται αυτά τα κοινόβια των Κελτών (στη σημερινή Γαλλία, στη Μικρασία, ή αλλού;), και της Ιβηρίας (στη σημερινή Ισπανία ή στη Γεωργία;). Οι γεωγραφικές αυτές αποστάσεις δεν είναι αρκετές για να διατυπωθεί κάποια υπόθεση, έστω; Κι αν τέτοιες απορίες δε φωτίζουν τα σχόλια, τότε σε τι χρησιμεύουν;

Η Βιβλιογραφία που κλείνει τον τόμο (κ' εν προκειμένω η απουσία οιουδήποτε Ευρετηρίου είναι άλλο ένα σημάδι προχειρότητας), αποκαλύπτει το περιορισμένο εύρος της επιστημονικής έρευνας του κ. Πέτρου: κυριαρχεί σχεδόν αποκλειστικά η αγγλόφωνη βιβλιογραφία, και λάμπουν με την απουσία τους τα γερμανόγλωσσα έργα (ούτε 10 στα 150), ενώ οι επαΐοντες γνωρίζουν καλά, πως στη Φιλολογία ειδικά, το 70% της βιβλιογραφίας είναι γερμανική.

Μετά από την άχαρη και μακρά παράθεση λαθών και παραλείψεων, το ερώτημα δεν είναι πια αν πρέπει να διαβάσουμε Ιάμβλιχο ή όχι, αλλά σε ποιον να καταλογιστούν οι ευθύνες. (Γιατί πιθανότατα, πριν κι από το αναγνωστικό κοινό, έχει εξαπατηθεί ο καλόπιστος, κατά τεκμήριον, εκδότης.)

Αρχή αρχή του τόμου, αναφέρονται ως «διευθυντές» της σειράς δύο έγκριτοι φιλόλογοι, ο Ι. Χριστοδούλου, με λαμπρή έκδοση των αρχαίων σχολίων στον Αίαντα του Σοφοκλή στο ενεργητικό του, κι ο Δ. Λυπουρλής, εξίσου γνωστός από τις εργασίες του πάνω στο ιπποκρατικό corpus. Διευθύνουν χωρίς να κοιτάνε, ή αρκέστηκαν σε κάποιες γενικές κατευθυντήριες οδηγίες; Ως πότε όμως οι θεωρητικοί επιστήμονες θα περνάνε αβρόχοις ποσί; Αν ήταν μηχανικοί-κατασκευαστές, γιατροί ή φαρμακοποιοί, για πολύ μικρότερα, δεν θα κάθονταν τώρα στο σκαμνί; Για το σώμα, για την ύλη, υπάρχει πρόνοια. Για το πνεύμα;

ΣΤΑΝΤΗΣ ΑΠΟΣΤΟΛΙΔΗΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 30/11/2001