Μετά τη θεωρία

Το βιβλίο απευθύνεται κυρίως σε όσους ενδιαφέρονται για την παρούσα κατάσταση της πολιτισμικής θεωρίας, αλλά και στους ειδικούς στο χώρο αυτό, γιατί επιχειρηματολογεί ενάντια σε ό,τι θεωρείται τρέχουσα ορθοδοξία. Ασκεί κριτική στη μεταμοντέρνα πολιτισμική θεωρία και διαγράφει ήδη το μέλλον της θεωρίας υποδεικνύοντας καινούργια πεδία έρευνας.






ΚΡΙΤΙΚΗ



Εάν θέλουμε να βρούμε ένα βιβλίο έξυπνο, ενημερωμένο και προσιτό, που να εκθέτει με ενάργεια τα ζητήματα γύρω από τις πολιτισμικές θεωρίες και να συνθέτει τη νεομαρξιστική ηθική και την αναλυτικότητα της σκέψης με το αγγλοσαξονικό μοντέλο έκθεσης μέσω πρωτότυπων παραδειγμάτων και το ελλοχεύον χιούμορ, που διαπερνά με κριτικό (ή και αυτοκριτικό) τρόπο κάθε πρόταση, το «Μετά τη θεωρία» είναι το ενδεδειγμένο.

Ο Eagleton χρησιμοποιεί πολύ αποτελεσματικά την παράλληλη επιχειρηματολογία για να περιγράψει τα ιδεολογικά μονοπάτια που ακολούθησε η διανόηση έως ότου φτάσει στις σύγχρονες αντιφάσεις της και από εκεί επιχειρεί να σκιαγραφήσει το τοπίο που διανοίγεται μπροστά στην πολιτισμική θεωρία, εστιάζοντας σε εκείνες τις θεματικές, απέναντι στις οποίες η θεωρία ήταν μέχρι τώρα αδικαιολόγητα επιφυλακτική ή σιωπηλή: τον θάνατο και τη φιλία, το μη-ον και τη συμπόνια, το κακό και την αλληλεγγύη, την αρετή, την αλήθεια και την αντικειμενικότητα. Εννοιες απαγορευμένες σχεδόν από το λεξιλόγιο των πραιτοριανών του μεταμοντερνισμού, οι οποίες επανακάμπτουν όμως μέσα σε μια ανανεωμένη προθυμία (και συνάμα ανάγκη) επιστροφής στη «μεγάλη θεωρία» και στις γενικότερες εποπτείες της. Να προσπαθήσουμε να σκεφτούμε και πάλι τον κόσμο και τους ανθρώπους, διατείνεται ο Αγγλος στοχαστής, αν όχι υπό ένα καθολικό πρίσμα, τουλάχιστον με όρους συνοχής, οι οποίοι έχουν περιέλθει σε σχετική ανυποληψία στο πλαίσιο των μεταμοντέρνων προγραμμάτων περί του αποδιαρθρωμένου αξιολογικού λόγου, της τοπικής γνώσης και της κερματισμένης εμπειρίας.

Στο «Μετά τη θεωρία» διατηρούνται, αφ' ενός, τα κλασικά δίπολα (δεξιά-αριστερά, καπιταλισμός-σοσιαλισμός, δογματισμός-σχετικισμός), αλλά ανιχνεύονται μέσα τους κινήσεις και πολιτικές που τα εκθέτουν σε έναν οξυδερκή έλεγχο. Αναπτύσσονται οι ιστορικοί όροι και οι κοινωνικές συνθήκες που επέτρεψαν την εκδήλωσή τους, αναλύονται οι εντάσεις και τα ιδεολογικά τους φορτία, αλλά παράλληλα προετοιμάζεται και η περιγραφή των ορίων τους. Οι νεοφιλελεύθεροι Αμερικανοί στοχαστές λ.χ. προωθούν συστηματικά τη συζήτηση περί φύλου ή εθνικότητας, αλλά αποπέμπουν κάθε λόγο περί καπιταλισμού ως ολοκληρωτικό ή οικονομίστικο, επειδή οι ίδιοι διαβιούν στην κοιλιά του κήτους και αδυνατούν να το δουν όπως πραγματικά είναι. Ορισμένοι μεταμοντέρνοι κύκλοι θεωρούν δυσάρεστα αυταρχικές τις υιοθετημένες προδηλότητες και τις σταθερές πεποιθήσεις, ενώ προσπαθούν να συναρτήσουν τον σκεπτικισμό και την αμφισημία στη δημοκρατία. Αλλά εάν η ίδια η δημοκρατία είναι μια ριζωμένη πεποίθηση, τότε ποιον ρόλο παίζει ο σκεπτικισμός απέναντί της;

Με τέτοιου είδους κριτικά ερωτήματα η παράλληλη επιχειρηματολογία του Eagleton αποκαλύπτει τις αντεστραμμένες εικόνες των αντιθετικών πόλων, που στοιχειώνουν τη σύγχρονη σκέψη. Ετσι, η άρνηση της αλήθειας ως τέτοιας στο όνομα μιας νοηματικής ρευστότητας δεν είναι παρά η μάσκα ενός αντεστραμμένου δογματισμού. Η αρπακτική θέληση, που καλλιεργείται στις σύγχρονες υπερτροφικές κοινωνίες, αποτελεί την αντιστροφή της ενόρμησης θανάτου, ένας επιθετικός, όσο και ανόητος τρόπος να εξαπατήσεις τον θάνατο, αφού στο τέλος καταλήγεις στη σφιχτή αγκαλιά του. Η εμβληματική έννοια της μετανεωτερικότητας, η διαφορά, ηχεί τόσο παράταιρα μέσα σε όλες εκείνες τις θεωρητικές συγχορδίες για τον συμφυρμό αλήθειας και μυθοπλασίας, ιστορίας και αφήγησης ή αισθητικής και ηθικής, δηλαδή για την απαλοιφή των διαφορών τους. Οι κουλτουραλιστές, οι σχετικιστές, οι κυνικοί και, εν γένει, οι πολέμιοι της ουσιοκρατίας, δεν δέχονται κανενός είδους υπερβατική αρχή πλην της κουλτούρας, η οποία όμως αναλαμβάνει διακριτικά τον ρόλο του θεμελίου. Ενδεικτικά παραδείγματα μας δίνουν οι νέες εκδοχές του πραγματισμού.

Αυτός που ζει μέσα σε ένα πλαίσιο δεν μπορεί να το κρίνει, διότι όλες οι ιδέες και τα επιχειρήματά του αντλούνται από αυτό το ίδιο το πλαίσιο. Αυτό είναι το κατώφλι του νεοφιλελευθερισμού προς τον πραγματισμό του Richard Rorty ή του Stanley Fish: το πλαίσιο εδώ είναι η κουλτούρα, μέσα από την οποία δεν μπορεί να διατυπωθεί καμία κρίση γι' αυτήν. Θα έπρεπε να υπάρχει ένα άλλο εξωτερικό, αρχιμήδειο, σημείο, μία Λογική, ένα Σύστημα, ένας Θεός, απ' όπου θα μπορούσαμε να την κρίνουμε. Αλλά επειδή κάτι τέτοιο δεν υπάρχει, η κουλτούρα, η όποια κουλτούρα, αξιώνει το κύρος ενός θεμελίου, όπως περίπου αξίωνε και η λογική στο σύστημα του Hegel. Μια θεωρία λοιπόν που προβάλλεται ως αντιθεμελιωτική, κινδυνεύει να φανεί η ίδια ουσιοκρατική και θεμελιωτική, στον βαθμό που θεωρεί αναπόφευκτο αυτό που συμβαίνει. Η κριτική του Eagleton είναι εύστοχη και ακριβής, γίνεται όμως ακριβέστερη και πιο γοητευτική χάρη στα ειρωνικά παραδείγματα που επιστρατεύει. Για τον πραγματισμό, θα μας πει, η μόνη κριτική της κουλτούρας μας θα έπρεπε να πηγάζει από κάπου έξω από τις κατηγορίες της εμπειρίας μας, λ.χ. από κάποια σπάνια μορφωμένη ζέβρα, που κρατάει επιμελώς σημειώσεις για τις πολιτισμικές μας συνήθειες.

Επομένως, δεν είναι μόνον η νεομαρξιστική προοπτική και η παράλληλη επιχειρηματολογία που μεθοδεύουν την κριτική του Eagleton: το χιούμορ και η ειρωνεία δίνουν τα πιο αποστομωτικά επιχειρήματα ενάντια στο άδυτο της κουλτούρας. Και εάν το χιούμορ μπορεί να θεωρηθεί ίδιον του συγγραφικού ύφους, που συγκαλύπτει έξυπνα έναν αυτοσαρκασμό και μια συνενοχή με τα πράγματα, η ειρωνεία υπερβαίνει το υφολογικό επίπεδο, για να βρει μιαν αντιστοιχία με την πραγματικότητα. Γιατί αυτό που ζούμε κατατρύχεται από την ειρωνεία: αρχίζουμε να σκεφτόμαστε στη μικρή κλίμακα, όταν η ιστορία δρα ήδη στη μεγάλη. Η σύγχρονη πολιτισμική θεωρία προτιμά το μερικό, το τοπικό και το κερματισμένο, όταν το ολικό και το παγκόσμιο επανακάμπτουν ενίοτε με ζοφερό τρόπο. Το τέλος των μεγάλων αφηγήσεων λειτουργεί ακόμα ως καταστατική αρχή πολλών επιστημονικών κλάδων, όταν διεξάγεται η μεγάλη αφήγηση της καπιταλιστικής παγκοσμιοποίησης και της οικολογικής αποδιάρθρωσης. Καλούμαστε να ξανασκεφτούμε την πραγματικότητα και τις αναπαραστάσεις της μέσα σε ένα πεδίο όπου η σκέψη έχει σπείρει την αμφιβολία και την αβεβαιότητα, όχι μόνο για την αναπαραστασιμότητα της πραγματικότητας, αλλά και για την ίδια την πραγματικότητα.

Αλλά για να γίνει αυτό πρέπει να ανακτήσουμε τον ηθική διάσταση της πολιτικής. Σε πολλά σημεία του βιβλίου, ο Marx εμφανίζεται ως ένας αριστοτελικός χωρίς να το ξέρει. Ο συγγραφέας έρχεται κοντά στην αριστοτελική φιλοσοφία για να ενισχύσει τις θέσεις του, λ.χ. ότι η ηθική είναι άρρηκτα δεμένη με την πολιτική και, κατά συνέπεια, με τη γνώση, ιδίως εκείνο το είδος γνώσης που αποκτά ο ένας για τον άλλον και ο Francis Hutcheson εντόπιζε στην ανιδιοτέλεια και την αλληλοκατανόηση -αρετές που για τον Eagleton συνιστούν ριζοσπαστικές πολιτικές έννοιες. Εάν η πολιτική ανήκει στις αίθουσες συσκέψεων και η ηθική στις κρεβατοκάμαρες, τότε εξηγείται γιατί «γέμισε ο τόπος από ανήθικες αίθουσες συσκέψεων και από πολιτικά τυραννικές κρεβατοκάμαρες».

Το «Μετά τη θεωρία» δεν είναι ένα βιβλίο θεωρίας, με την έννοια του αναλυτικού και συστηματικού πονήματος, που πολιορκεί ασφυκτικά το αντικείμενό του. Ο δοκιμιακός λόγος του μάλιστα αντιπαρέρχεται κάπως βιαστικά το έργο στοχαστών, όπως ο Jean-Paul Sartre, ο Henri Lefebvre ή ο Pierre Bourdieu, με κίνδυνο να απλουστεύσει ή να παρερμηνεύσει τις αναφορές του. Είναι όμως αναμφίβολα ένα βιβλίο γραμμένο με βαθιά εμπειρία και οξύνοια, που μπορεί και πρέπει να διαβαστεί από πολλούς και μη ειδικούς αναγνώστες, γιατί θα τους θυμίσει αρκετά αυτονόητα πράγματα που συνήθως συγκαλύπτονται από την ευκολία, τη συνήθεια ή το άσκοπο συμφέρον. Θα τους θυμίσει λ.χ. ότι η εξοικείωση με τη θνητότητα είναι ο ασφαλέστερος δρόμος για την αρετή: memento mori. Με τον θάνατο κατά νου μπορούμε πιο εύκολα να συγχωρήσουμε τους εχθρούς μας, να συμπονέσουμε τους διπλανούς μας και να αγαπήσουμε τον σύντροφό μας. «Η αθανασία και η ανηθικότητα είναι στενά συνδεδεμένες». Τόσο απλά και τόσο εύστοχα.



ΓΙΩΡΓΟΣ Π. ΠΕΦΑΝΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 02/11/2007