Τα ανθρώπινα δικαιώματα ως πολιτική και ως ειδωλολατρία

O Mάικλ Iγκνάτιεφ παρουσιάζει μια διεισδυτική ανάλυση των επιτυχιών, των αποτυχιών και των προοπτικών της επανάστασης των ανθρώπινων δικαιωμάτων. Aφότου τα Hνωμένα Έθνη υιοθέτησαν, το 1948, την Oικουμενική Διακήρυξη των Aνθρώπινων Δικαιωμάτων, αυτή η επανάσταση έφερε στον κόσμο ηθική πρόοδο και κατήργησε το μονοπώλιο του έθνους-κράτους στη διεξαγωγή των διεθνών υποθέσεων. Όμως, αυτή η επανάσταση αντιμετώπισε και αμφισβητήσεις. O Iγκνάτιεφ υποστηρίζει ότι οι ακτιβιστές των ανθρώπινων δικαιωμάτων επέσυραν δίκαια κριτικές από την Aσία, τον ισλαμικό κόσμο και από το εσωτερικό του ίδιου του δυτικού κόσμου. Tώρα είναι η ώρα, γράφει, να ασπαστούν οι ακτιβιστές μια πιο μετριοπαθή ατζέντα και να αποκαταστήσουν την ισορροπία ανάμεσα στα δικαιώματα των κρατών και στα δικαιώματα των πολιτών.
O Iγκνάτιεφ εξετάζει τις περιπτώσεις που είναι ορθό να χρησιμοποιούνται οι παραβιάσεις των ανθρώπινων δικαιωμάτων για να δικαιολογηθούν οι επεμβάσεις σε άλλες χώρες. Ερευνά τις ιδέες στις οποίες στηρίζονται τα ανθρώπινα δικαιώματα, προειδοποιώντας ότι δεν πρέπει να γίνουν ειδωλολατρία. Στο πνεύμα του Aϊζάια Mπέρλιν, υποστηρίζει ότι μπορεί να υπάρξει οικουμενική συγκατάθεση για τα ανθρώπινα δικαιώματα μόνο αν αυτά έχουν ως σκοπό να προστατεύουν και να ενισχύουν τη δυνατότητα των ατόμων να ζουν τη ζωή που επιθυμούν. Αναγνωρίζοντας ότι η κρατική κυριαρχία είναι η καλύτερη εγγύηση έναντι του χάους, ο Iγκνάτιεφ συμπεραίνει ότι τα δυτικά έθνη θα έχουν περισσότερες δυνατότητες να επεκτείνουν την πραγματική πρόοδο των τελευταίων πενήντα ετών.
Tο βιβλίο, που βασίζεται στις διαλέξεις Tάνερ, τις οποίες έκανε ο Iγκνάτιεφ στο Kέντρο Aνθρώπινων Aξιών του Πανεπιστημίου Πρίνστον το 2000, περιλαμβάνει επίσης μια εισαγωγή της Έιμι Γκούτμαν, σχόλια τεσσάρων εξεχόντων επιστημόνων -των K. Άντονι Aπάια, Nτέιβιντ A. Xόλινγκερ, Tόμας Λάκερ και Nταϊάν Φ. Oρεντλίκερ- και μια απάντηση του Iγκνάτιεφ.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Η εκλογή του Μπους το 2000 και η επανεκλογή του το 2004 στηρίχτηκαν σε ένα νεοσυντηρητικό ρεύμα που τασσόταν υπέρ του επαναπροσδιορισμού της αμερικανικής ταυτότητας και αποτελούνταν από δύο πυλώνες: αυτόν του εθνικισμού και αυτόν της επιστροφής της θρησκείας. Ταυτοχρόνως όμως η επικράτηση των νεοσυντηρητικών (neocons) επιτάχυνε τις διαδικασίες για τη διαμόρφωση ενός αντίθετου ρεύματος, αποτελούμενου από εκπροσώπους της πολιτικής, πνευματικής, επιχειρηματικής ελίτ και απλούς πολίτες. Αυτοί, σύμφωνα με τον εύστοχο όρο της ιταλικής εφημερίδας «La Repubblica», αποτελούν τους «νεοπροοδευτικούς» (neoprog). Αυτό το ρεύμα επιδιώκει να εκφράσει τις αγωνίες ενός νέου αμερικανικού προοδευτικού κινήματος, αριστερού προσανατολισμού, αποστασιοποιημένου από το λεγόμενο «αντιαμερικανισμό» των Τσόμσκι και Βιντάλ.

Ενας από τους σκοπούς αυτού του ρεύματος είναι η επαναδιαπραγμάτευση της σημασίας και της αξίας των ανθρωπίνων δικαιωμάτων(Α.Δ), όπως αυτή διαμορφώνεται στο πλαίσιο της αναδιάταξης των κοινωνικών και οικονομικών συσχετισμών σε παγκόσμιο επίπεδο. Το βασικό ερώτημα γι' αυτό το ρεύμα είναι η δυνατότητα συνύπαρξης της υποστηριζόμενης απ' αυτό οικουμενικότητας των Α.Δ με το σεβασμό και την αναγνώριση του πολιτισμικού και θρησκευτικού πλουραλισμού.

Ο Ρωσοκαναδός συγγραφέας και ιστορικός Μάικλ Ιγκνάτιεφ, διευθυντής του κέντρου Carr για τα ανθρώπινα δικαιώματα, στο Πανεπιστήμιο του Χάρβαρντ, αποτελεί έναν σημαντικό εκπρόσωπο, σε διεθνές επίπεδο, του προαναφερθέντος ρεύματος. Ο συγγραφέας στο πρώτο μέρος του έργου του εξετάζει τη θέση της θεωρίας και της πρακτικής των Α.Δ, όπως αυτά διαμορφώνονται στο πλαίσιο των διεθνών σχέσεων μεταξύ των κυρίαρχων κρατών. Ο Ιγκνάτιεφ υποστηρίζει πως η Οικουμενική Διακήρυξη των Α.Δ, που υιοθέτησαν τα Ηνωμένα Εθνη το 1948, αποτελεί ηθική πρόοδο, αφού με αυτήν δόθηκε διεθνής νομική αναγνώριση στα δικαιώματα των ατόμων και όχι μόνο των κρατών. Αυτή η διακήρυξη όχι μόνο δεν αποτέλεσε όργανο στα χέρια των Ευρωπαίων και Αμερικανών, αλλά, αντιθέτως, λειτούργησε ως θρυαλλίδα για την ανάφλεξη αντιαποικιακών επαναστάσεων και εσωτερικών εξεγέρσεων.

Παρά την αρχική τους αντίθεση με τις κρατικές εξουσίες οι υπερασπιστές των Α.Δ. γνωρίζουν πολύ καλά πως αυτά δεν μπορούν να εφαρμοσθούν στο πεδίο των σκοπών, αλλά μόνο σ' αυτό των μέσων και της πολιτικής διαβούλευσης, όπως αυτά οργανώνονται εντός των εθνικών κρατών. Η προάσπιση των Α.Δ. δεν πρέπει να παραγνωρίζει τη σημασία της σταθερότητας των κρατικών συστημάτων, αλλά παράλληλα δεν πρέπει να επιτρέπει σε αυτήν τη σταθερότητα να λειτουργεί ως πρόσχημα για την καταπάτησή τους. Μέσα σ' αυτό το πλαίσιο εξετάζονται τα όρια της πολιτικής των Α.Δ, η σημασία της δημιουργίας διεθνούς νομικού συστήματος για τα Α.Δ. και η αντίδραση των ΗΠΑ σ' αυτό, η παραβίαση πολλών από τα Α.Δ από τις ίδιες τις ΗΠΑ, ο ρόλος του συνταγματισμού για την υπεράσπιση των μειονοτήτων, ο ρόλος των ΜΚΟ, αλλά και οι περιορισμοί στην πολιτική των επεμβάσεων για την προάσπιση των Α.Δ.



Ανθρώπινα δικαιώματα και ηθικός ατομισμός



Στο δεύτερο και πιο σημαντικό τμήμα αυτού του τόμου ο συγγραφέας, φανερά επηρεασμένος από τον ηθικό μινιμαλισμό του Μάικλ Γουόλτσερ και εμπνεόμενος από τις αρχές του Αϊζάια Μπερλίν για την προτεραιότητα της αρνητικής ελευθερίας, επιδιώκει να προσδιορίσει την ελάχιστη βάση πάνω στην οποία μπορεί να τεκμηριωθεί ο οικουμενικός χαρακτήρας των Α.Δ.

Εκκίνηση του προβληματισμού του αποτελεί η αρχή του Μπερλίν πως «ακόμη κι αν δεν υπάρχουν οικουμενικές αξίες, υπάρχουν στοιχειώδεις αξίες», όπως είναι η απαγόρευση του βασανισμού, του εξευτελισμού και του σφαγιασμού των ανθρώπων, χωρίς τις οποίες οι κοινωνίες δεν θα επιβίωναν. Η επίκληση των οικουμενικών αρχών δεν νομιμοποιείται από την όποια αντικειμενικότητά τους, αλλά από τον αναπόφευκτο χαρακτήρα τους για τη συμβίωση των ανθρώπων. Γι' αυτόν το λόγο υποστηρίζει πως τα Α.Δ. δεν πρέπει να γίνονται αντιληπτά και να προωθούνται ως μια κοσμική, και μάλιστα δυτικού χαρακτήρα, θρησκεία ή ως ένας σύγχρονος τύπος ειδωλολατρικής σκέψης. Η δικαιολόγηση τους βρίσκεται στην ιστορία και όχι σε κάποια μεταφυσική βάση, ακόμα και αν ως τέτοια βάση θεωρηθεί κάποια έμφυτη η φυσική αξιοπρέπεια του ανθρώπου ή κάποια συγκεκριμένη άποψη για το ανθρώπινο καλό. Τα Α.Δ., υποστηρίζει, είναι «μια περιγραφή αυτού που είναι δίκαιο και όχι αυτού που είναι καλό». Η πηγή τής νομιμοποίησής τους βρίσκεται όχι σε κάποια θεϊκή ή άλλη ανώτατη αρχή, αλλά στην ανθρώπινη σύνεση και λογική, όπως αυτή διαμορφώνεται στην πορεία εξέλιξης της ανθρώπινης ιστορίας.

Από την άλλη, η μινιμαλιστική βάση των Α.Δ. προσδιορίζει μόνο το τι χρειάζονται οι άνθρωποι για να είναι ελεύθεροι και πώς μπορούν να προστατευτούν τα άτομα από τη σκληρότητα. Σύμφωνα με τον Ιγκνάτιεφ, η προστασία των Α.Δ. δίνει τη δυνατότητα στα άτομα να υπερασπίσουν τους εαυτούς τους έναντι της σκληρότητας και της αδικίας. Ο πληθωρισμός των δικαιωμάτων, σύμφωνα με το συγγραφέα, διαβρώνει τη νομιμοποιητική τους βάση. Η θέση αυτή του συγγραφέα αποσκοπεί στο να καθησυχάσει όσους υποστηρίζουν πως η επίκληση των Α.Δ. αποτελεί το μέσο του πολιτιστικού και οικονομικού ιμπεριαλισμού της Δύσης. Αυτός ο μινιμαλισμός, όμως, μπορεί να αποτελέσει και το μέσο για την υποτίμηση των κοινωνικών δικαιωμάτων, αυτών ακριβώς των δικαιωμάτων που ορίζουν τι μπορεί να ορίζει το πλαίσιο μιας καλής ζωής, κάτι που για τον Ιγκνάτιεφ είναι εκτός του βεληνεκούς των Α.Δ. Κατά τη γνώμη μας, είναι η καλυτέρευση των συνθηκών της ζωής που θα τα νομιμοποιούσε περισσότερο στις συνειδήσεις των λαών του Τρίτου Κόσμου και όχι ο περιορισμός τους στη δημιουργία συνθηκών αποφυγής της σκληρότητας.

Ορθώς, κατά τη γνώμη μας, ο συγγραφέας υποστηρίζει πως η γλώσσα των Α.Δ., δεν μπορεί να μεταφραστεί σε ομαδικά και κοινοτικά πλαίσια. Ο ηθικός ατομισμός, που αποτελεί το υπόβαθρο των Α.Δ. δεν συνιστά ένα δυτικό μοντέλο σκέψης, αντιθέτως είναι αυτός ακριβώς που τα κάνει ελκυστικά σε εξαρτημένες ομάδες σ' ολόκληρο τον κόσμο. Εχθρός αυτού του ατομισμού δεν είναι οι διαφορετικοί πολιτισμοί, αλλά οι εξουσίες και οι τυραννίες γλωσσικών και εθνικών ομάδων. Η οικουμενικότητα των Α.Δ. δεν σημαίνει οικουμενική αποδοχή. Αντιθέτως, αυτά «έχουν νόημα όταν μπορούν να εφαρμοστούν εναντίον θεσμών όπως η οικογένεια, το κράτος και η εκκλησία».

Ορθώς επίσης θέτει στο στόχαστρό του τον πολιτισμικό σχετικισμό, ο οποίος αποτελεί το άλλοθι κάθε τυραννίας. Η υιοθέτηση των αξιών των Α.Δ. δεν σημαίνει και την αναγκαστική υιοθέτηση του δυτικού τρόπου ζωής, αν και σε περιπτώσεις, βεβαίως, όπως αυτή του Μπους, τότε όντως έχουμε να κάνουμε με μια ιμπεριαλιστική ιδεολογία και πρακτική. Τα Α.Δ. δεν απορρίπτουν και δεν απονομιμοποιούν τις διαφορετικές κουλτούρες στο σύνολό τους. Ιδιαίτερη αξία έχει και η παρατήρηση του συγγραφέα πως τα Α.Δ. είναι δύσκολο να ασκηθούν χωρίς συλλογικά δικαιώματα, τα οποία όμως χωρίς τα ατομικά καταλήγουν σε τυραννία. Θεωρούμε όμως ανεπαρκείς, λόγω της μινιμαλιστικής τους προσέγγισης, τους τρόπους και τους τύπους ατομικών και συλλογικών δικαιωμάτων που διακρίνει.

Από την άλλη, θα προσθέταμε επίσης πως οι δήθεν υπερασπιστές των μη δυτικών πολιτισμών, που θεωρούν πως αυτοί οι πολιτισμοί δεν μπορεί να αποδεχτούν τις αξίες του σεβασμού της διαφορετικότητας και σε τελική ανάλυση της νεωτερικότητας, δεν γνωρίζουν ιστορία, ενώ παράλληλα προσβάλλουν βαθύτατα τους πολιτισμούς που δήθεν υπερασπίζουν.

Αυτό το βιβλίο βασίζεται στις διαλέξεις Τάνερ, τις οποίες έκανε ο Ιγκνάτιεφ στο Κέντρο Ανθρώπινων Αξιών του Πανεπιστημίου Πρίνστον το 2000, περιλαμβάνει επίσης μια εισαγωγή της Εϊμι Γκούτμαν, καθώς και παρατηρήσεις των Κ. Αντονι Απάια, Ντέιβιντ Α. Χόλινγκερ, Τόμας Λάκερ και Νταϊάν Φ. Ορεντλίκερ για επιμέρους, κατά τη γνώμη τους, παραλείψεις και αστοχίες τού συγγραφέα, καθώς και μια απάντηση του Ιγκνάτιεφ. Ο Νίκος Κοτζιάς στον πρόλογό του εντάσσει την προβληματική τού συγγραφέα στην ευρύτερη διεθνή προβληματική για τα Α.Δ.

Δεν έχουμε λόγο να κρύψουμε πως ο προβληματισμός αυτού του βιβλίου μίλησε όχι μόνο στη λογική, αλλά και στην καρδιά μας.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 16/09/2005