Η ρωσική λογοτεχνία στην Ελλάδα

Τι μπορεί να αποκομίσει κανείς από ένα βιβλίο που ασχολείται με την παρουσία της ρωσικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα του 19ου αιώνα και έχει ως βασικό πυρήνα τρεις καταλόγους: Α. Μεταφράσεις (ποιήματα, πεζά, δοκίμια Ρώσων συγγραφέων), Β. Δοκίμια (Ελλήνων για τη ρωσική λογοτεχνία), Γ. Κριτικά σημειώματα-Αναφορές (Ελλήνων αλλά και ξένων για ποικίλα θέματα της ρωσικής λογοτεχνικής ζωής);
Στο πρώτο επίπεδο είναι η χαρά να διεισδύσουμε στη νοοτροπία, τον χαρακτήρα μιας άλλης εποχής. Έπειτα μπορούμε να προβληματιστούμε για τον συσχετισμό των ζητούμενων από την πνευματική σκευή του Άλλου με τις επίκαιρες εγχώριες αναζητήσεις, να προσεγγίσουμε από μια άλλη πλευρά τις εσωτερικές εξελίξεις, να τις δούμε πιο σφαιρικά. Όποιος ασχολείται με τον ελληνικό 19ο αιώνα μπορεί να κερδίσει εδώ χρήσιμες εμπειρίες.
Ενδιαφέροντα στοιχεία προκύπτουν και για όσους ασχολούνται με τα θέματα του απόδημου ελληνισμού, αφού τον κυρίαρχο ρόλο στην προβολή της ρωσικής λογοτεχνίας στην Ελλάδα διαδραμάτισαν οι Έλληνες της Ρωσίας σ' αυτό, όπως και σε αρκετά άλλα σχετικά θέματα, ανατρέπονται παρωχημένες πάγιες αντιλήψεις.
Ένα αντιπροσωπευτικό Ανθολόγιο, μια διευρυμένη Εισαγωγή και το Επίμετρο με μερικά ερμηνευτικά δοκίμια έρχονται να αποκρυπτογραφήσουν την προσφορά των καταλόγων, να εντάξουν τα δεδομένα τους στους γενικότερους προβληματισμούς για τα λογοτεχνικά δρώμενα της εποχής.

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Ο 19ος είναι ένας αιώνας που δεν ορίζεται από τα χρονολογικά όρια μιας εκατονταετίας, επειδή μέσα σε αυτά τα όρια συνέβησαν πολιτισμικές αλλαγές που καθόρισαν τα χρόνια που χρονολογικά ανήκουν στον επόμενο αιώνα. Δεν πρόκειται, όμως, απλώς για μια εκατονταετία που κράτησε πολύ, που άρχισε πριν από το πρώτο της έτος και τέλειωσε μετά το τελευταίο, αλλά για μια πολύ σπουδαία εποχή που συνόψισε την έως τότε παράδοση, ανοίγοντας το δρόμο για το μοντέρνο. Απέναντι στο ρομαντισμό, το ρεαλισμό, το συμβολισμό και τον αισθητισμό του 19ου αιώνα, τι καθοριστικό έχει να παρουσιάσει ο 20ός πέρα από το μοντερνισμό, που κι αυτού οι πιο δυνατές ρίζες βρίσκονται στον προηγούμενο αιώνα;



Το ένοχο παιχνίδι των επιδράσεων



Η σημασία του 19ου αιώνα ήταν μεγάλη και για την Ελλάδα, αλλά δυστυχώς για άλλους ή παραπλήσιους λόγους, επειδή εδώ οι καθοριστικές συνθήκες, επιλογές και καταστάσεις δεν αναφέρονταν καθαρά σε κοινωνικές και πολιτισμικές διαδικασίες αλλά κυρίως σε εθνικές. Ο 19ος ήταν ο πρώτος αιώνας του νέου ελληνικού κράτους, δηλαδή η εποχή της εδραίωσης της ανεξαρτησίας, της συγκρότησης των θεσμών, της ανάδειξης μιας πολιτισμικής ταυτότητας. Αυτό σημαίνει πως ακόμη και οι λίγοι Ελληνες που τύχαινε να είναι μυημένοι στις σύγχρονες εξελίξεις στην Ευρώπη, δεν είχαν τη δυνατότητα να προτείνουν με το έργο τους μια σχολή, ένα κίνημα ή μια ποιητική που δεν θα άρμοζε στο πρόγραμμα της εθνικής συγκρότησης. Τυπικό σχετικό παράδειγμα αποτελεί η μακροχρόνια προσκόλληση στο ρομαντισμό την ώρα που στην Ευρώπη είχε υποχωρήσει μπροστά στο δυναμισμό του ρεαλισμού, τον οποίο δέχτηκε η Ελλάδα μόλις δύο δεκαετίες πριν από το τέλος του αιώνα, όχι μόνο καθυστερημένα αλλά και αλλοιωμένα, με την εκδοχή του ηθογραφικού διηγήματος. Με τον τρόπο αυτό δημιουργήθηκε η πολιτισμική χρονοκαθυστέρηση του μισού αιώνα που, παρότι χρονικά συρρικνωμένη, στοιχειώνει τη λογοτεχνία μας έως σήμερα, ενώ παράλληλα χάθηκε για τη λογοτεχνική μας παράδοση το κλασικό μυθιστόρημα, αφήνοντας έτσι χωρίς θεμέλιο και την πεζογραφία του μοντερνισμού, που χωρίς το διάλογο με το ρεαλισμό έχανε τη ριζοσπαστική σημασία του και έδινε την εντύπωση άσκοπου μορφολογικού πειραματισμού.

Βασικό, αλλά όχι εμφανές, πρόβλημα της νέας αρχής της ελληνικής λογοτεχνίας ήταν η λειτουργία κάποιων προτύπων: η επίδραση, βεβαίως, δεν αποτελεί πρόβλημα εφόσον αφομοιώνεται δημιουργικά, οπότε είναι δυνατό να αναγνωριστεί χωρίς σύνδρομα και επιπλοκές. Στους Ελληνες, όμως, λογοτέχνες η επίδραση αποτελούσε πρόβλημα επειδή δεν γινόταν με τρόπο εντελώς φυσικό, σύμφωνα με μια εκλεκτική συγγένεια, αλλά συνεπαγόταν -λόγω των ειδικών ιστορικών συνθηκών- πρώτα μια ορθή επιλογή και μετά μια συγκάλυψή της, επειδή η λογοτεχνία τού νέου κράτους όφειλε να (απο)δείξει την ύπαρξη μιας κληρονομιάς (που αναγόταν στην κλασική αρχαιότητα στην αρχή, αργότερα και στο Βυζάντιο) και γι' αυτό δεν είχε περιθώρια φανερής υιοθέτησης ξένων προτύπων. Γι' αυτό, άλλωστε, συχνά η ευρωπαϊκή επίδραση συνδυαζόταν με την προβολή μιας εκδοχής της «ελληνικότητας» που ήταν ένα σαφές σύμπτωμα αντιευρωπαϊσμού.

Από τα παραπάνω γίνεται φανερό πως η ιστορία της ελληνικής λογοτεχνίας του 19ου αιώνα θα μπορούσε να γραφεί σαν ένα συγκριτολογικό θρίλερ ή σαν ένα μυθιστόρημα ψυχολογικού ρεαλισμού, στο οποίο η κρυφή ενοχή της επίδρασης θα βασάνιζε τους πρωταγωνιστές. Στη συγγραφή αλλά και στην ανάγνωση αυτού του «μυθιστορήματος» μεγάλη είναι η συμβολή της έρευνας της Σόνιας Ιλίνσκαγια, επειδή φέρνει στο φως την παρουσία στη λογοτεχνία μας του 19ου αιώνα μιας από τις πιο δυναμικές λογοτεχνίες της Ευρώπης: της ρωσικής.



Ενας θαμπός καθρέφτης μιας μεγάλης λογοτεχνίας



Το σκελετό του βιβλίου αποτελούν τρεις κατάλογοι: (1) Μεταφράσεις (ποιήματα, πεζά, δοκίμια Ρώσων συγγραφέων: 299 λήμματα από το 1820 έως το 1900), (2) Δοκίμια (Ελλήνων για τη ρωσική λογοτεχνία: 28 λήμματα από το 1847 έως το 1895), και (3) Κριτικά σημειώματα και αναφορές (Ελλήνων αλλά και ξένων για θέματα της ρωσικής λογοτεχνικής ζωής: 331 λήμματα από το 1843 έως το 1899). Οι κατάλογοι συμπληρώνονται από ανθολόγιο κειμένων από τους δύο πρώτους καταλόγους, των οποίων η φιλολογική αξία επαυξάνει τη σημασία του εντοπισμού τους από την έρευνα σε εκατό περιοδικά και τρεις σημαντικές εφημερίδες - «Εφημερίς», «Ακρόπολις», «Το Αστυ».

Το βιβλίο ταπεινά αυτοχαρακτηρίζεται στη σελίδα των τίτλων ως «Βιβλιογραφική δοκιμή», αλλά είναι κάτι ακόμη πιο σημαντικό: είναι μια βάση δεδομένων για τη μελέτη του 19ου αιώνα, επειδή μέσα από τη βιβλιογραφική αποτύπωση και το ανθολόγιο δεν παρουσιάζεται μόνον ένας ελληνικός καθρέφτης της ρωσικής λογοτεχνίας, αλλά δίνεται έμμεσα η εικόνα του ελληνικού λογοτεχνικού περιβάλλοντος, επειδή αποκαλύπτονται τα εγχώρια ζητούμενα που καθορίζουν αυτό που μπορούσε τότε να γίνει δεκτό από την προσφορά του Αλλου. Παράλληλα, όμως, η παραπάνω έμμεση εικόνα γίνεται πιο άμεση με τα κείμενα που κριτικά στηρίζουν τους βιβλιογραφικούς καταλόγους, τα οποία υπογράφονται από τη Σόνια Ιλίνσκαγια, τον Μήτσο Αλεξανδρόπουλο και την Ολγα Αλεξανδροπούλου.

Ο Τουργκένιεφ ήταν εκείνος που είχε οδηγήσει τη ρωσική λογοτεχνία στην ευρωπαϊκή της αναγνώριση, προετοιμάζοντας τη μεγάλη εισβολή των Ρώσων συγγραφέων, που άρχισε με τον Τολστόι για να εδραιωθεί με τον Ντοστογιέφσκι, και που επρόκειτο να καθηλώσει τη Δύση. Αυτή η αναγνώριση αποτέλεσε μια ευρωπαϊκή ολοκλήρωση της ρωσικής λογοτεχνίας, η οποία αποδείχτηκε θεμελιακή για την παγκόσμια πρόσληψή της. Κάτι ανάλογο, άλλωστε, θα συμβεί στον επόμενο αιώνα και με τη ρωσική κριτική και θεωρία της λογοτεχνίας, με χαρακτηριστικότερα παραδείγματα τους Ρώσους φορμαλιστές και τον Μπαχτίν.

Στην Ελλάδα, ωστόσο, η ρωσική λογοτεχνία δεν έφτασε μόνο μέσω Ευρώπης (και ιδιαίτερα της Γαλλίας), αλλά και από έναν άλλο, πιο σημαντικό δρόμο επίδρασης: απευθείας από την πηγή της, χάρις στην πρωτοβουλία των Ελλήνων της Διασποράς, λογίων και εμπόρων που είχαν βρεθεί στη Ρωσία, είχαν μάθει τη γλώσσα, και ήθελαν να μοιραστούν με τους συμπατριώτες τους τη γοητεία που είχαν νιώσει διαβάζοντας στο πρωτότυπο Πούσκιν, Καραμζίν, Κριλόφ, Γκόγκολ, Λέρμοντοφ. Αυτών των αφανών, ανιδιοτελών ευεργετών της λογοτεχνίας μας για πρώτη φορά μαθαίνουμε τα ονόματα από αυτό το βιβλίο, που με τον τρόπο αυτόν αποκτά μια επιπλέον σημασία ως μνημείο των μεταφραστών που μεταλαμπάδευσαν στην Ελλάδα μια λογοτεχνία, έναν ψυχισμό, μια αίσθηση της ζωής και του κόσμου που χάρη στο δυναμισμό τους γονιμοποίησαν τη συνείδηση πολλών λογοτεχνών μας.

Καθώς προχωρούμε μέσα στον αιώνα, η παρουσία των Ρώσων γίνεται πυκνότερη, με πιο πληθωρική δεκαετία εκείνη του 1880. Το τέλος του 19ου αιώνα προετοιμάζει την έκρηξη που θα σημειωθεί στην περίοδο των αρχών του 20ού έως τον Μεσοπόλεμο, της οποίας την έρευνα έχει ήδη αρχίσει η Σόνια Ιλίνσκαγια και ελπίζουμε να της προσφερθούν οι κατάλληλες συνθήκες για την ολοκλήρωσή της.



ΒΑΓΓΕΛΗΣ ΑΘΑΝΑΣΟΠΟΥΛΟΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 04/08/2006