Ο Κ.Π. Καβάφης και η ρωσική ποίηση του "Αργυρού αιώνα"

Η ποίηση του Κ.Π. Καβάφη και η ρωσική ποίηση των αρχών του 20ού αιώνα προσφέρουν μια ακόμα μαρτυρία για τη συγγένεια των αυτόνομων και παράλληλων αναζητήσεων στην ενιαία κοίτη της ευρωπαϊκής πνευματικής εξέλιξης.
Στις σελίδες του βιβλίου παρελαύνουν φημισμένοι άνθρωποι των ρωσικών γραμμάτων, φέρνοντας μαζί τους την αύρα εκείνης της ανεπανάληπτης περιόδου.
Αντικείμενο μιας ειδικής συγκριτικής ανάλυσης με τον Καβάφη γίνονται έξι Ρώσοι ποιητές, που σχηματίζουν δύο ισχυρές τριάδες:
α) Β. Μπριούσοφ, Μ. Κουζμίν (η παρουσία του εικονογραφείται με εννέα ποιήματά του σε απόδοση του Μ. Αλεξανδρόπουλου) και Ν. Γκουμιλιόφ.
β) Ιν. Άννενσκι, Μ. Βολόσιν και Ο. Μαντελστάμ.
Το κεφάλαιο που αφιερώνεται στη δεύτερη τριάδα, έχει γραφτεί για την παρούσα Β' έκδοση του βιβλίου. Ως επίμετρο προστίθεται ένα άρθρο για τη ρωσική πορεία του καβαφικού έργου και ένα επίκαιρο σχόλιο, με τίτλο "Στον απόηχο του έτους Καβάφη".

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

ΚΡΙΤΙΚΗ



Είναι αναμφίβολα ενδιαφέρον, ενδεχομένως και γοητευτικό, το να εντοπίζει κάποιος φανερές ή υποδόριες διασταυρώσεις, παρεμφερείς προβληματισμούς, συγκλίσεις και αποκλίσεις στη ζωή και το έργο δημιουργών που ζουν την ίδια περίοδο, αλλά σε διαφορετικά πλάτη και μήκη της Γης. Κι ενώ ο ένας αγνοεί την ύπαρξη του άλλου, διακατέχονται από ομότροπες πνευματικές αγωνίες και εκφραστικές ανησυχίες· βρίσκονται μπροστά στα ίδια, περίπου, αδιέξοδα, αναζητούν διαφυγές προς τις ίδιες κατευθύνσεις και δέχονται, στο βαθμό που τους το επιτρέπουν η ιδιοσυγκρασία τους, οι ιστορικές, κοινωνικές και πνευματικές συνθήκες του τόπου στον οποίο διαβιούν, τα ίδια ή παρόμοια δημιουργικά ερεθίσματα.


Αυτό επιχειρεί, επί του προκειμένου, η Σόνια Ιλίνσκαγια, συμπαραθέτοντας την ποίηση του Καβάφη με τη ρωσική ποίηση των αρχών του αιώνα. Πιο συγκεκριμένα, συμπαραθέτοντας την ποίηση του Αλεξανδρινού με την ποίηση τριών Ρώσων ποιητών (των Βαλέρι Μπριούσοφ, Μιχαήλ Κουζμίν και Νικολάι Γκουμιλιόφ· αργότερα προσθέτει τους Ινοκέντι Ανενσκι, Μαξιμιλιανό Βολόσιν και Οσιπ Μαντελστάμ), με την πρόθεση να επισημάνει τη συγγένεια των αυτόνομων και παράλληλων αναζητήσεων στην ενιαία κοίτη της ευρωπαϊκής πνευματικής εξέλιξης.


Ως σταθερά δεδομένα για την πραγματοποίηση μιας όσο το δυνατόν ασφαλέστερης και αποτελεσματικότερης περιδιάβασής της στους όχι πάντα ευθείς δρόμους της φιλολογικής αναζήτησης, συμπαράθεσης και σύγκρισης, θεωρεί: α) Την ομοιόμορφη στάση του Καβάφη και των Ρώσων ποιητών απέναντι στη ζωή και την τέχνη· τον έντονο αισθητισμό τους, που τους ώθησε στην αναζήτηση ενός κράματος ζωής και δημιουργίας, με πρόθεση τη διαιώνιση της ζωής μέσα από την τέχνη. β) Τη διαπιστωμένη ύψιστη καλλιτεχνική καλλιέργεια και των τεσσάρων, σε συνδυασμό με την έκδηλη τάση τους προς το καθολικό, θεωρούμενο ως σημείο γονικής διασταύρωσης του αιώνιου με το σύγχρονο και ως παράγοντα μοντέλων φιλοσοφικών αρχών της ζωής. γ) Τη νεανική σχέση τους με τον ρομαντισμό, την προσπάθειά τους να αποδεσμευτούν από τις επιταγές του και την προσχώρησή τους στο συμβολισμό. δ) Την ιδιαίτερη ανταπόκριση που είχαν τα αρχαία πρότυπα, τα ιστορικά και τα μυθικά πρόσωπα στο παρόν που βίωνε ο καθένας απ' αυτούς, στην προσπάθειά του να βυθοσκοπήσει την ατομική και τη συλλογική του συνείδηση.


Με αυτά τα δεδομένα, τα οποία η Σόνια Ιλίνσκαγια έχει ως γενικούς συγκριτικούς άξονες στο τολμηρό, όσο και επίπονο αλλά και γοητευτικό, εγχείρημά της, προχωρεί στη συμπαράθεση του Καβάφη με τον καθένα Ρώσο ποιητή χωριστά, ανάγοντας τις παρατηρήσεις της σε γενικότερου ενδιαφέροντος επισημάνσεις, χρήσιμες και διαφωτιστικές για κάποιες πτυχές της ευρωπαϊκής ποιητικής εξέλιξης των αρχών του 20ού αιώνα. Ετσι, ξεκινώντας από το «δίδυμο» Καβάφης-Μπριούσοφ (1873-1924), αναφέρεται στις κοινές ρομαντικές καταβολές τους, στη σχεδόν παράλληλη συμβολιστική τους εμπειρία, στους τρόπους με τους οποίους επεξεργάστηκαν πρόσωπα και προσωπεία της αρχαιότητας και στη στάση τους απέναντι στην Ιστορία. Δεδομένου ότι, αμφότεροι ευαισθητοποιημένοι από πρόσωπα, πράγματα και καταστάσεις μεταβατικών ιστορικών περιόδων και συγκυριών, επιχειρούν, με πνευματική νηφαλιότητα και κατασταλαγμένη σαφήνεια, μια ιστορικοκοινωνική θεώρηση της εποχής τους, θέλοντας να αποδώσουν «όχι μόνο την ατμόσφαιρα ή κάποιο ψυχολογικό στίγμα του καιρού, αλλά και τις διαγωγές των ατόμων και τις δράσεις των Εθνών»· με την ποιητική τους σκέψη ηνιοχημένη από έναν άκρως ενεργοποιημένο ουμανισμό.


Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει, στη συνέχεια, η συμπαράθεση Καβάφη-Κουζμίν (1872-1936)· κι αυτό, γιατί, εκτός των άλλων, όπως υπεύθυνα μας διαβεβαιώνει η Σόνια Ιλίνσκαγια, ο δεύτερος, τηρουμένων των αναλογιών, διαδραμάτισε στη ρωσική ποίηση έναν ρόλο ανάλογο με αυτόν που διαδραμάτισε ο Καβάφης στη δική μας ποίηση. Και οι δύο σχετίζονται, στη νεότητά τους, με το ρομαντισμό (με τους Γερμανούς και τους Γάλλους ρομαντικούς ο Ρώσος, με τους Φαναριώτες και τον Ουγκό ο Αλεξανδρινός), περνούν από το στάδιο του δανδισμού και του αισθητισμού, απ' όπου και απομακρύνονται, περίπου την ίδια περίοδο, αισθανόμενοι ότι ο υψηλός ρομαντικός τόνος δεν ταιριάζει στην ποιητική τους ιδιοσυγκρασία ούτε στην ειρωνική διάθεση και σκέψη τους. Εχοντας επηρεαστεί από την αλεξανδρινή ποίηση και ειδικότερα το επίγραμμα, αναζητούν την «κουβεντιαστή φυσικότητα της ποιητικής φράσης», την οποία θέλουν συνυφασμένη «με την ευλύγιστη και αδέσμευτη από συμβατικότητες απόδοση της ποιητικής σκέψης».


Πολλά κοινά σημεία, τέλος, ανακαλύπτει ανάμεσα στον Καβάφη και τον Γκουμιλιόφ (1886-1921), οι οποίοι, παρά τις σημαντικές διαφορές τους ως προς τον τρόπο που δέχονται και αφομοιώνουν παρεμφερείς επιδράσεις, παρουσιάζουν ενδιαφέρουσες συγκλίσεις, κυρίως όσον αφορά την αξιοποίηση της πολιτισμικής εμπειρίας της αρχαιότητας, δεδομένου ότι η προσφυγή σε αρχαία μοντέλα ήταν κάτι το εξαιρετικά διαδεδομένο στην εποχή τους. Και οι δύο θέλουν να απελευθερωθούν από την περιρρέουσα και την εντός τους κατασταλαγμένη ατμόσφαιρα του ρομαντισμού· μαθητεύουν στο συμβολισμό, ώσπου η έμφυτη ροπή τους προς τη σαφήνεια της σκέψης και την ακριβολογία συμβάλλει στο πέρασμά τους από το σχολείο του παρνασσισμού· σ' αυτό τους οδηγεί η έλξη που αισθάνονται για την αντικειμενική, σχεδόν αποστασιοποιημένη, στάση «απέναντι στα φαινόμενα της ζωής, η προβολή του κάλλους, η τεχνική αρτιότητα που υπόσχεται τη μεγαλύτερη μακροβιότητα του έργου τέχνης, η προτίμηση στις μικρές σμιλεμένες μορφές, ο λιτός, αφοριστικός, επιγραμματικός, συναισθηματικά συγκρατημένος λόγος». Κυρίως, όμως, και οι δύο συνειδητοποιούν τη μεταιχμιακή στιγμή στην οποία βρίσκεται η ευρωπαϊκή ποίηση.


Η ενδιαφέρουσα, από πολλές απόψεις, αυτή συμπαράθεση του Καβάφη με τους παραπάνω σημαντικούς Ρώσους ποιητές δεν σταματά εδώ. Επιχειρείται, με τη διακριτικότητα, την ευαισθησία και τη γνώση που διακρίνουν τη Σόνια Ιλίνσκαγια σε όλην αυτή την, αναμφισβήτητα τολμηρή και πρωτότυπη, μελέτη της, και με άλλους τρεις ποιητές (τον Ανενσκι, τον Βολόσιν και τον Μαντελστάμ), με την επισήμανση του -παρά τις ιδιοσυγκρασιακές και πολιτισμικές ιδιαιτερότητες και διαφορετικές πνευματικές καταβολές τους- παραπλήσιου τρόπου εκμετάλλευσης των αρχαίων μύθων και της Ιστορίας. Με την επισήμανση των διαφορών και των ομοιοτήτων που τους χαρακτηρίζουν, στον τρόπο με τον οποίο, άλλοτε στήνοντας αρχαία μυθολογικά ή ιστορικά σκηνικά και άλλοτε δανειζόμενοι προσωπεία μυθικών ή ιστορικών προσώπων, παραπέμπουν στα σύγχρονα ή στα διαχρονικά προβλήματα του ανθρώπινου βίου, στις σχέσεις του ατόμου με τον εαυτό του, το σώμα του, το περιβάλλον, την εξουσία, την τέχνη του.



ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 14/01/2005