0
Your Καλαθι
Από το ένα στο δύο
Έκπτωση
10%
10%
Περιγραφή
ΚΡΙΤΙΚΗ
Απ' όσο θυμάμαι, η ποίηση της Ιουλίτας Ηλιοπούλου ήταν -και στα τρία προηγούμενα βιβλία της- μια ποίηση μάλλον κλειστή, χωρίς εύκολες προσβάσεις στο νοηματικό της πυρήνα. Μια ποίηση, θα τολμούσα να πω προστατευόμενη (μάλλον «αυτοπροστατευόμενη») από ένα λεκτικό κέλυφος στιλπνό και διάφανο, το οποίο, ενώ επέτρεπε την αναγνωστική θέα προς τα τιμαλφή του πνεύματος και της ψυχής του ποιητικού υποκειμένου, επενεργούσε ανασταλτικά στην πιθανή πρόθεση του αναγνώστη, υπερβαίνοντας το επίπεδο της συγκίνησης (με εφαλτήριο, μάλλο, αυτό το επίπεδο), να επιχειρήσει, εν συνεχεία, ερμηνευτικές προσεγγίσεις, με στόχο την πλήρη ή, εν πάση περιπτώσει, την πληρέστερη δυνατή κατανόηση του εκάστοτε αναγιγνωσκόμενου ποιήματος. Να διακρίνει κάτω από τα σχήματα, τις νύξεις, τους υπαινιγμούς, και ποικίλες περισπαστικές, ακόμα και παραπλανητικές περιφράσεις, το μονιμότερο βιωματικό ή και περιστασιακό, καμιά φορά, πυρήνα που αποτέλεσε το έναυσμα της γραφής του ποιήματος ή των ποιημάτων.
Το ίδιο αισθάνομαι ότι συμβαίνει και με το ανά χείρας βιβλίο της: τα περισσότερα από τα είκοσι τέσσερα ποιήματα (αριθμημένα με τα γράμματα του αλφαβήτου) που το απαρτίζουν μοιάζουν με μετέωρες χειρονομίες επικοινωνίας· χειρονομίες, τα λεκτικά σήματα των οποίων ανήκουν σε έναν εντελώς ιδιωτικό -συχνά ιδιωματικό- κώδικα, με αποτέλεσμα το νόημά τους να είναι, αν όχι αμετάδοτο, πάντως δύσκολα και ποτέ άμεσα μεταδόσιμο. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι είναι μάλλον προφανής η διάθεση της ποιήτριας να περιστραφεί: να αφεθεί μάλλον να περιστρέφεται γύρω από τον «βωμό» μιας απουσίας σχεδόν σωματοποιημένης, με αρκετά ασφαλή οδηγό, στο οπωσδήποτε δύσκολο εγχείρημά της, το μίτο μιας γλώσσας κατακτημένης· μετερχόμενη ποικίλους τρόπους υπαινιγμών, συνειρμών, περιστροφών και, εν γένει, γοητευτικών υπεκφυγών. Οπως είναι αντιληπτή -όσο αντιληπτή μπορεί να είναι μια συμπεριφορά τόσο εσωτερική- η προσπάθειά της να καταφεύγει από λέξη σε λέξη, από τον ένα λεκτικό σχηματισμό στον άλλον, σαν από νησίδα σε νησίδα ασφαλείας μέσα στο αχανές και συχνά ολισθηρό τοπίο των σκοτεινών αισθημάτων, των συναισθημάτων και των ψυχικών καταστάσεων που δημιουργεί και περιπλέκει αυτή η απουσία, δημιουργώντας μια λογικά ελεγχόμενη διάθεση πένθους, συνοδευμένη από μιαν ενδιάθετη πρόθεση υπέρβασής του.
Φαιό το κέλυφος των συμπλεγμάτων των λέξεων και των φράσεων της Ιουλίτας Ηλιοπούλου, πλην όμως σχεδόν πάντοτε στιλπνό και διαφανές, ώστε να διακρίνονται, στο βάθος, οι αρμοί των, ως επί το πλείστον, δυσεξιχνίαστων νοημάτων τους. Να διακρίνονται αυτοί οι αρμοί -στο βάθος, παράπλευρα ή πίσω από τις μουσικές ή μουσικότροπες κλίμακες και τα ποικίλα, κάποτε μέχρις εκζητήσεως φορτωμένα λεκτικά σχήματα και προσχήματα, που χαρακτηρίζουν τις δευτεροπρόσωπες εξομολογητικές εκδιπλώσεις ή απόπειρες της ποιήτριας να ανασυνθέσει, να επανακτήσει και να επαναβιώσει τα όποια απολεσθέντα στη μήτρα της σιωπής, προφυλαγμένα, έτσι, από τη διαβρωτική αίσθηση μιας κυμαινόμενης μελαγχολίας. Και σαν αργά, κάτι σαν γλώσσας κάλυμμα, ένα διάφανο ναρκωτικό πανί όλα να τα σκεπάζει· ώστε σκέψεις, αισθήματα, μνήμες, γεγονότα και καταστάσεις να φαίνονται ακινητοποιημένα όλα και σαν πεισματικά εσωστρέφοντας, για να διαφυλάξουν το περιεχόμενό τους, για να το προστατεύσουν από την αίσθηση, που μόλις είπα, της μελαγχολίας· καθώς κι αυτή αργά λικνίζεται, ανεπαίσθητα κινείται, με τρόπους αβρούς, πλην όμως θεληματικούς, κρύβοντας τα βαθύτερα αίτιά της και ταυτοχρόνως εκθέτοντάς τα στο παιχνίδι της ποίησης. Κι αν επιμένει να εκτίθεται, είναι επειδή την παρασύρει η γλώσσα· μάλλον αρέσκεται να αφήνεται να παρασύρεται απ' αυτήν, μεριμνώνοντας, παράλληλα, να διατηρείται ανέγγιχτη από τις θολές και όχι πάντα καθαρές αναθυμιάσεις των συναισθημάτων, μια και το βαρομετρικό είναι ιδιαίτερως χαμηλό: «Βρέχει. Και μικρά κλείθρα για όλα τα πάντοτε./ Χάριν μόνον της γλώσσας μιλούμε. Οι δύο».
Αφήνεται κανείς, κατ' ανάγκην, στη ρύμη των λέξεων, των στίχων, των μεγαλύτερων ενοτήτων, χωρίς απαιτήσεις κατανόησης ή, τουλάχιστον, χωρίς την απαίτηση συγκεκριμένης κατανόησης, που να προκύπτει από τη διαδικασία μιας ερμηνευτικής προσέγγισης του ποιήματος. Ακόμη, αξίζει τον κόπο να αφεθεί στη μνήμη των λέξεων που, ούτως ή άλλως, καταδιώκουν -ως ήχος και ως νόημα- όσους οικειοθελώς ή και χωρίς τη θέλησή τους υποτάχθηκαν σ' αυτές: στους «αιχμηρούς τόνους» τους, στα «σφοδρά τους πνεύματα» και στους ήχους τους. Γιατί οι λέξεις είναι διαθέσιμοι, ανά πάσαν στιγμήν, φορείς μηνυμάτων («ενδιάθετα περιστέρια»)· ήχοι περιβλημένοι το σχήμα της «εύγλωττης» σιωπής τους, με, υπό προϋποθέσεις -και αν-, μεταδόσιμο το νόημά τους: ήχοι υποσταλμένοι στη σιωπή και η σιωπή να θάλπει μνήμες και συγκινήσεις, σε μιαν ατμόσφαιρα σχεδόν ονειρική, όπου κυριαρχούν τριγμοί και υπαινιγμοί, αισθήματα ασαφή και συναισθήματα συγκεχυμένα («Σιωπή. Με της γλώσσας όλης το θόρυβο. Σε ξέρω»).
Η διαρκής δυσκολία των λέξεων να εξωτερικεύσουν ευθέως το νόημά τους, καθιστά επιτακτική την ανάγκη της καταφυγής στην περίφραση που, όμως, ανταποκρίνεται πολύ περισσότερο στις επιταγές μιας ποίησης όπως αυτή· θέλω να πω μιας ποίησης μουσικά διαχεόμενης
Καμιά φορά με την περίφραση σώζεται η κυριολεξία· όπως -κι ας φαίνεται παράξενο- με τη μνήμη η έκπληξη. Κι από το ένα στο δύο περνάς συναποκομίζοντας τα πάντα. Και τίποτα.
Η περίφραση ανοίγει ορίζοντες επικοινωνίας, γιατί απεμπλέκει από τη εν μέρει επιβαλλόμενη και εν μέρει προαποφασισμένη «άσκηση σιωπής»· μιας σιωπής κανοναρχημένης από το σώμα του «απόντος»: αυτό το αμάλγαμα απουσίας και παρουσίας («Αχνά μόλις που διαγράφεται η έξω σου ζωή σαν την ομίχλη»). Περιβάλλει προστατευτικά τον προποιητικό-βιωματικό πυρήνα και παρέχει, στο ποιητικό υποκείμενο, τη δυνατότητα να γίνεται, παρά τη συχνή, σχεδόν συστηματική χρήση πλάγιων τρόπων έκφασης, εκδηλωτικότερο, τολμηρότερο και, ίσως, καρτερικότερο. Κάπως έτσι: από την κυριολεξία στην περίφραση, από το οξύ στο μουσικοποιημένο αμβλύ, από το άμεσο στο έμμεσο, από τη σταθερότητα στη διάχυση, με μοναδικό σταθερό και αμετακίνητο σημείο το παντοιοτρόπως προσεγγιζόμενο και, όμως, αναζητούμενο κινούν αίτιο· αυτόν που είναι «λαθρέμπορος απολύτων αξιών», «μελλοντοκάπηλος χρηματιστής ονείρων», «πωλητής κροτίδων από γαλάζιο μάλαμα», «αμπελουργός αγαθών σκέψεων», «μεθύων τον ήλιο», «... που θα πει χρεώστης ενός αιφνίδιου έρωτα που θα πει Terreur και Γαλλική Επανάσταση που θα πει που θα πει κλείσε με στ' απέραντα χέρια σου μωρό μου».
Ξεκίνησα με την προοπτική να αναφερθώ, με αφορμή το παρόν βιβλίο, στην πιθανότητα της δημιουργίας μιας αυτάρκους αισθητικής συγκίνησης· θέλω να πω μιας συγκίνησης που προκαλείται από την ανάγνωση ενός ποιήματος, χωρίς, κατ' ανάγκην, να συνοδεύεται ή να προκαλείται από μιαν ισόποση κατανόηση (αν μπορεί να θεωρηθεί μετρήσιμο μέγεθος η κατανόηση). Και να που καθ' οδόν σχεδόν ασυναίσθητα, διαπίστωσα ότι μπορεί να συμβεί και το αντίθετο: να λειτουργήσει, δηλαδή, κανείς, ερμηνευτικά και να προσεγγίσει, όσο γίνεται, το νοηματικό πυρήνα του ποιήματος, οδηγημένος από μιαν απροσδιόριστη αίσθηση εμπιστοσύνης που του προκάλεσε η διαισθητικά συλλαμβανόμενη ειλικρίνεια και εντιμότητα της ποιήτριας. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι η ποιητική γραφή είναι, ούτως ή άλλως, μία γραφή που «γράφει σημασίες ιδιωτικές», γεγονός που της επιτρέπει να γίνεται, κάποτε , και εξόχως ιδιωματική, ελαχιστοποιώντας τη δυνατότητα να είναι αρκούντως επικοινωνήσιμη· εκπέμποντας μηνύματα σκοτεινά, δυσνόητα ή αμφίσημα και προκαλώντας καταστάσεις με απρόβλεπτο και ποικίλο, κατά περίπτωσιν, εκτόπισμα. Γιατί η ποίηση, αν μεταφέρω σωστά μιαν άποψη του Βύρωνα Λεοντάρη, «δεν είναι μέσον ευθείας, αλλά παραπλανητικής συνεννόησης», όπου όλα, ανεξάρτητα από τον βαθμό της αμεσότητας της κατάθεσής τους, εκφέρονται διά της πλαγίας οδού: διά της τεθλασμένης και, άρα, κατά τρόπο ελλειπτικό.
ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/01/2001
Απ' όσο θυμάμαι, η ποίηση της Ιουλίτας Ηλιοπούλου ήταν -και στα τρία προηγούμενα βιβλία της- μια ποίηση μάλλον κλειστή, χωρίς εύκολες προσβάσεις στο νοηματικό της πυρήνα. Μια ποίηση, θα τολμούσα να πω προστατευόμενη (μάλλον «αυτοπροστατευόμενη») από ένα λεκτικό κέλυφος στιλπνό και διάφανο, το οποίο, ενώ επέτρεπε την αναγνωστική θέα προς τα τιμαλφή του πνεύματος και της ψυχής του ποιητικού υποκειμένου, επενεργούσε ανασταλτικά στην πιθανή πρόθεση του αναγνώστη, υπερβαίνοντας το επίπεδο της συγκίνησης (με εφαλτήριο, μάλλο, αυτό το επίπεδο), να επιχειρήσει, εν συνεχεία, ερμηνευτικές προσεγγίσεις, με στόχο την πλήρη ή, εν πάση περιπτώσει, την πληρέστερη δυνατή κατανόηση του εκάστοτε αναγιγνωσκόμενου ποιήματος. Να διακρίνει κάτω από τα σχήματα, τις νύξεις, τους υπαινιγμούς, και ποικίλες περισπαστικές, ακόμα και παραπλανητικές περιφράσεις, το μονιμότερο βιωματικό ή και περιστασιακό, καμιά φορά, πυρήνα που αποτέλεσε το έναυσμα της γραφής του ποιήματος ή των ποιημάτων.
Το ίδιο αισθάνομαι ότι συμβαίνει και με το ανά χείρας βιβλίο της: τα περισσότερα από τα είκοσι τέσσερα ποιήματα (αριθμημένα με τα γράμματα του αλφαβήτου) που το απαρτίζουν μοιάζουν με μετέωρες χειρονομίες επικοινωνίας· χειρονομίες, τα λεκτικά σήματα των οποίων ανήκουν σε έναν εντελώς ιδιωτικό -συχνά ιδιωματικό- κώδικα, με αποτέλεσμα το νόημά τους να είναι, αν όχι αμετάδοτο, πάντως δύσκολα και ποτέ άμεσα μεταδόσιμο. Κι αυτό, παρά το γεγονός ότι είναι μάλλον προφανής η διάθεση της ποιήτριας να περιστραφεί: να αφεθεί μάλλον να περιστρέφεται γύρω από τον «βωμό» μιας απουσίας σχεδόν σωματοποιημένης, με αρκετά ασφαλή οδηγό, στο οπωσδήποτε δύσκολο εγχείρημά της, το μίτο μιας γλώσσας κατακτημένης· μετερχόμενη ποικίλους τρόπους υπαινιγμών, συνειρμών, περιστροφών και, εν γένει, γοητευτικών υπεκφυγών. Οπως είναι αντιληπτή -όσο αντιληπτή μπορεί να είναι μια συμπεριφορά τόσο εσωτερική- η προσπάθειά της να καταφεύγει από λέξη σε λέξη, από τον ένα λεκτικό σχηματισμό στον άλλον, σαν από νησίδα σε νησίδα ασφαλείας μέσα στο αχανές και συχνά ολισθηρό τοπίο των σκοτεινών αισθημάτων, των συναισθημάτων και των ψυχικών καταστάσεων που δημιουργεί και περιπλέκει αυτή η απουσία, δημιουργώντας μια λογικά ελεγχόμενη διάθεση πένθους, συνοδευμένη από μιαν ενδιάθετη πρόθεση υπέρβασής του.
Φαιό το κέλυφος των συμπλεγμάτων των λέξεων και των φράσεων της Ιουλίτας Ηλιοπούλου, πλην όμως σχεδόν πάντοτε στιλπνό και διαφανές, ώστε να διακρίνονται, στο βάθος, οι αρμοί των, ως επί το πλείστον, δυσεξιχνίαστων νοημάτων τους. Να διακρίνονται αυτοί οι αρμοί -στο βάθος, παράπλευρα ή πίσω από τις μουσικές ή μουσικότροπες κλίμακες και τα ποικίλα, κάποτε μέχρις εκζητήσεως φορτωμένα λεκτικά σχήματα και προσχήματα, που χαρακτηρίζουν τις δευτεροπρόσωπες εξομολογητικές εκδιπλώσεις ή απόπειρες της ποιήτριας να ανασυνθέσει, να επανακτήσει και να επαναβιώσει τα όποια απολεσθέντα στη μήτρα της σιωπής, προφυλαγμένα, έτσι, από τη διαβρωτική αίσθηση μιας κυμαινόμενης μελαγχολίας. Και σαν αργά, κάτι σαν γλώσσας κάλυμμα, ένα διάφανο ναρκωτικό πανί όλα να τα σκεπάζει· ώστε σκέψεις, αισθήματα, μνήμες, γεγονότα και καταστάσεις να φαίνονται ακινητοποιημένα όλα και σαν πεισματικά εσωστρέφοντας, για να διαφυλάξουν το περιεχόμενό τους, για να το προστατεύσουν από την αίσθηση, που μόλις είπα, της μελαγχολίας· καθώς κι αυτή αργά λικνίζεται, ανεπαίσθητα κινείται, με τρόπους αβρούς, πλην όμως θεληματικούς, κρύβοντας τα βαθύτερα αίτιά της και ταυτοχρόνως εκθέτοντάς τα στο παιχνίδι της ποίησης. Κι αν επιμένει να εκτίθεται, είναι επειδή την παρασύρει η γλώσσα· μάλλον αρέσκεται να αφήνεται να παρασύρεται απ' αυτήν, μεριμνώνοντας, παράλληλα, να διατηρείται ανέγγιχτη από τις θολές και όχι πάντα καθαρές αναθυμιάσεις των συναισθημάτων, μια και το βαρομετρικό είναι ιδιαίτερως χαμηλό: «Βρέχει. Και μικρά κλείθρα για όλα τα πάντοτε./ Χάριν μόνον της γλώσσας μιλούμε. Οι δύο».
Αφήνεται κανείς, κατ' ανάγκην, στη ρύμη των λέξεων, των στίχων, των μεγαλύτερων ενοτήτων, χωρίς απαιτήσεις κατανόησης ή, τουλάχιστον, χωρίς την απαίτηση συγκεκριμένης κατανόησης, που να προκύπτει από τη διαδικασία μιας ερμηνευτικής προσέγγισης του ποιήματος. Ακόμη, αξίζει τον κόπο να αφεθεί στη μνήμη των λέξεων που, ούτως ή άλλως, καταδιώκουν -ως ήχος και ως νόημα- όσους οικειοθελώς ή και χωρίς τη θέλησή τους υποτάχθηκαν σ' αυτές: στους «αιχμηρούς τόνους» τους, στα «σφοδρά τους πνεύματα» και στους ήχους τους. Γιατί οι λέξεις είναι διαθέσιμοι, ανά πάσαν στιγμήν, φορείς μηνυμάτων («ενδιάθετα περιστέρια»)· ήχοι περιβλημένοι το σχήμα της «εύγλωττης» σιωπής τους, με, υπό προϋποθέσεις -και αν-, μεταδόσιμο το νόημά τους: ήχοι υποσταλμένοι στη σιωπή και η σιωπή να θάλπει μνήμες και συγκινήσεις, σε μιαν ατμόσφαιρα σχεδόν ονειρική, όπου κυριαρχούν τριγμοί και υπαινιγμοί, αισθήματα ασαφή και συναισθήματα συγκεχυμένα («Σιωπή. Με της γλώσσας όλης το θόρυβο. Σε ξέρω»).
Η διαρκής δυσκολία των λέξεων να εξωτερικεύσουν ευθέως το νόημά τους, καθιστά επιτακτική την ανάγκη της καταφυγής στην περίφραση που, όμως, ανταποκρίνεται πολύ περισσότερο στις επιταγές μιας ποίησης όπως αυτή· θέλω να πω μιας ποίησης μουσικά διαχεόμενης
Καμιά φορά με την περίφραση σώζεται η κυριολεξία· όπως -κι ας φαίνεται παράξενο- με τη μνήμη η έκπληξη. Κι από το ένα στο δύο περνάς συναποκομίζοντας τα πάντα. Και τίποτα.
Η περίφραση ανοίγει ορίζοντες επικοινωνίας, γιατί απεμπλέκει από τη εν μέρει επιβαλλόμενη και εν μέρει προαποφασισμένη «άσκηση σιωπής»· μιας σιωπής κανοναρχημένης από το σώμα του «απόντος»: αυτό το αμάλγαμα απουσίας και παρουσίας («Αχνά μόλις που διαγράφεται η έξω σου ζωή σαν την ομίχλη»). Περιβάλλει προστατευτικά τον προποιητικό-βιωματικό πυρήνα και παρέχει, στο ποιητικό υποκείμενο, τη δυνατότητα να γίνεται, παρά τη συχνή, σχεδόν συστηματική χρήση πλάγιων τρόπων έκφασης, εκδηλωτικότερο, τολμηρότερο και, ίσως, καρτερικότερο. Κάπως έτσι: από την κυριολεξία στην περίφραση, από το οξύ στο μουσικοποιημένο αμβλύ, από το άμεσο στο έμμεσο, από τη σταθερότητα στη διάχυση, με μοναδικό σταθερό και αμετακίνητο σημείο το παντοιοτρόπως προσεγγιζόμενο και, όμως, αναζητούμενο κινούν αίτιο· αυτόν που είναι «λαθρέμπορος απολύτων αξιών», «μελλοντοκάπηλος χρηματιστής ονείρων», «πωλητής κροτίδων από γαλάζιο μάλαμα», «αμπελουργός αγαθών σκέψεων», «μεθύων τον ήλιο», «... που θα πει χρεώστης ενός αιφνίδιου έρωτα που θα πει Terreur και Γαλλική Επανάσταση που θα πει που θα πει κλείσε με στ' απέραντα χέρια σου μωρό μου».
Ξεκίνησα με την προοπτική να αναφερθώ, με αφορμή το παρόν βιβλίο, στην πιθανότητα της δημιουργίας μιας αυτάρκους αισθητικής συγκίνησης· θέλω να πω μιας συγκίνησης που προκαλείται από την ανάγνωση ενός ποιήματος, χωρίς, κατ' ανάγκην, να συνοδεύεται ή να προκαλείται από μιαν ισόποση κατανόηση (αν μπορεί να θεωρηθεί μετρήσιμο μέγεθος η κατανόηση). Και να που καθ' οδόν σχεδόν ασυναίσθητα, διαπίστωσα ότι μπορεί να συμβεί και το αντίθετο: να λειτουργήσει, δηλαδή, κανείς, ερμηνευτικά και να προσεγγίσει, όσο γίνεται, το νοηματικό πυρήνα του ποιήματος, οδηγημένος από μιαν απροσδιόριστη αίσθηση εμπιστοσύνης που του προκάλεσε η διαισθητικά συλλαμβανόμενη ειλικρίνεια και εντιμότητα της ποιήτριας. Ας μην ξεχνάμε, εξάλλου, ότι η ποιητική γραφή είναι, ούτως ή άλλως, μία γραφή που «γράφει σημασίες ιδιωτικές», γεγονός που της επιτρέπει να γίνεται, κάποτε , και εξόχως ιδιωματική, ελαχιστοποιώντας τη δυνατότητα να είναι αρκούντως επικοινωνήσιμη· εκπέμποντας μηνύματα σκοτεινά, δυσνόητα ή αμφίσημα και προκαλώντας καταστάσεις με απρόβλεπτο και ποικίλο, κατά περίπτωσιν, εκτόπισμα. Γιατί η ποίηση, αν μεταφέρω σωστά μιαν άποψη του Βύρωνα Λεοντάρη, «δεν είναι μέσον ευθείας, αλλά παραπλανητικής συνεννόησης», όπου όλα, ανεξάρτητα από τον βαθμό της αμεσότητας της κατάθεσής τους, εκφέρονται διά της πλαγίας οδού: διά της τεθλασμένης και, άρα, κατά τρόπο ελλειπτικό.
ΚΩΣΤΑΣ Γ. ΠΑΠΑΓΕΩΡΓΙΟΥ
ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 12/01/2001
Κριτικές
Δεν βρέθηκαν δημοσιεύσεις
