1913, Η χρονιά πριν από τη θύελλα

Το καλειδοσκόπιο μιας κρίσιμης χρονιάς


Παραπονιόταν, κάπως υπερβολικά, ο William S. Burroughs, στην ταραγμένη και γιορτινή δεκαετία του 1960, ότι η λογοτεχνία έχει μείνει πίσω κατά μισό αιώνα σε σύγκριση με τα τολμηρά άλματα που είχαν αναστατώσει τις εικαστικές τέχνες. Κι έτσι, με την καταλυτική βοήθεια του στεβού συνεργάτη του, του Brion Gysin, προχώρησε σε νέους τρόπους αφήγησης πειραματιζόμενος με τις μεθόδους cut-up και fold-in που επινόησαν αυτοί οι δύο φίλοι στις υγρές κάμαρες του, θρυλικού πια και τότε δεκάτης τρίτης (και τελευταίας) κατηγορίας, ξενοδοχείου Beat Hotel της Madame Rachou. Το cut-up και το fold-in είναι η μεταφορά των μεθόδων του κολλάζ και του μοντάζ στη γραφή.
Παρεμφερής, συγγενέστατη και σχεδόν συγκαιρινή, είναι και η μέθοδος της μεταστροφής (détournement), δηλαδή η χρήση προηγούμενου, αρχειακού ή τυχαία επιλεγμένου, υλικού που έχει αποκοπεί από το περιβάλλον του, από το συγκείμενό του, και έχει τοποθετηθεί εσκεμμένα σε μια νέα σύνθεση, μια μέθοδος που επινόησε και τελειοποίησε ο Guy Debord. Έκτοτε εκατοντάδες πειραματικά βιβλία έχουν γραφτεί —έχουν κατασκευαστεί, μπορεί να πει κανείς— με τις δύο αυτές μεθόδους, ή/και με μια σύνθεσή τους. Πολλά χρησίμευσαν σαν εικαστικές χειρονομίες, πολλά λησμονήθηκαν (όπως τους άξιζε, στις περισσότερες περιπτώσεις), και κάποια έχουν φτάσει ως και να γίνουν ευπώλητα, ακόμα και διεθνή best-seller. Ανάμεσα σε αυτά και το μυθιστόρημα 1913—Η Χρονιά πριν από τη Θύελλα (μτφρ. Ειρήνη Διάδου, εκδ. Utopia) του Γερμανού ιστορικού της τέχνης και συγγραφέα Φλόριαν Ίλις (Florian Illies, 1971).
Ο Ίλις είχε τη φαεινή ιδέα να μιλήσει για ένα συγκεκριμένο έτος του παρελθόντος, σχεδόν έναν αιώνα από τώρα, σκοπώντας στο να ασκήσει κριτική στο σήμερα μέσα από το χθες, αλλά ταυτοχρόνως να ψυχαγωγήσει (πάντα επέμενε ο Thomas Mann ότι το μυθιστόρημα είναι πρωτίστως τέρψη και ψυχαγωγία), να μας θυμίσει από τι μακελειά και θύελλες καταγόμαστε, ακόμα και να μας προειδοποιήσει. Προχωρεί στη μέθοδο του κολλάζ και του μοντάζ, πειραματίζεται ηπίως και προσεκτικά με την μεταστροφή και τη συρραφή παραθεμάτων, και συνθέτει ένα μυθιστόρημα/εγκατάσταση, γεμάτο εικόνες, ιστορίες, περιστατικά, συμβάντα, αναφορές, γνώσεις και πληροφορίες, από τις σελίδες του οποίου παρελαύνει όλη η αφρόκρεμα των Γραμμάτων και των Τεχνών, αλλά και του στοχασμού και της φιλοσοφίας, μια αφρόκρεμα που, ως φαίνεται, δεν προλόγισε μόνο τον Εικοστό Αιώνα αλλά και τον Εικοστό Πρώτο.
Περιλάλητες προσωπικότητες, από την Λου Αντρέας Σαμολέ και τον Ράινερ Μαρία Ρίλκε μέχρι τον Γιόζιπ Μπροζ, γνωστού σε όλους ως Τίτο, και τους Τρότσκι και Στάλιν, και από τον Όσκαρ Κοκόσκα και τον Λούντβιχ Βιτγκενστάιν μέχρι την Άλμα Μάλερ και την Έλζε Λάσκερ-Σίλερ, συν ο Μαρσέλ Ντυσάν, ο Ίγκορ Στραβίνσκι, ο Καζιμίρ Μαλέβιτς, και ο Γκέοργκ Τρακλ, και δεκάδες άλλοι και άλλες, παρευλάνουν, ξανά και ξανά, μέσα στις σελίδες του 1913. Με ευφυή απλότητα, ο Ίλις συναρμολογεί το μυθιστόρημά του ανά μήνα, από τον Ιανουάριο έως τον Δεκέμβριου του συγκεκριμένου έτους, προτάσσοντας έναν ζουμερό, τηλεγραφικό πρόλογο σε κάθε μήνα-κεφάλαιο, και απλώνοντας το παζλ των γεγονότων στο γραφείο του για να συνθέσει εικόνες, μνήμες, θυελλώδεις έρωτες, κρίσιμες ανατροπές. Αφηγείται σε ενεστώτα χρόνο τα όσα έκανε τον κάθε μήνα ο κάθε εκλεκτός προσκεκλημένος του —γιατί το 1913 μοιάζει με ένα πελώριο δείπνο, με μια ιστορική χοροεσπερίδα—, και ενδιαμέσως παραθέτει ποιήματα, φράσεις από μυθιστορήματα, περιγραφές πινάκων ζωγραφικής, ενώ δεν παραλείπει να σημειώσει τον αντίκτυπο που είχαν ορισμένα έργα, τον ντόρο που ξεσήκωσαν, ή το σκάνδαλο που προκάλεσε η πρώτη παρουσίασή τους. Επίσης, με αιχμηρό χιούμορ, ο Ίλις φροντίζει να σχολιάσει τα δρώμενα αλλά και να τα συνδέσει με το σήμερα (αναφέροντας, φέρ’ ειπείν, τίτλους σύγχρονων ταινιών, όπως Ο Πόλεμος των Ρόουζ και το Eyes Wide Shut, ή κάνοντας μνεία στον πρωτοπόρο εικαστικό Joseph Beuys και ένα έργο του που αφιερώνει, με επικριτική ευγνωμοσύνη, στον Μαρσέλ Ντυσάν και στην πολυσυζητημένη σιωπή του).
Εν είδει λάιτ μοτίφ, τρεις ενότητες δράσης επανέρχονται στο βιβλίο: 1. Η μυστηριώδης εξαφάνιση/κλοπή του ξακουστού έργο Τζοκόντα του Λεονάρδου Ντα Βίντσι από το Λούβρο, 2. Κάποιες παρανοϊκές δολοφονίες (που θυμίζουν πολύ έντονα τους ασυνάρτητους καιρούς μας), και 3. Οι εθιμοτυπικές/τελετουργικές εξολοθρεύσεις άδολων ζώων και πτηνών σε κυνήγια οργανωμένα από μονάρχες και αριστοκράτες των αρχών του Εικοστού Αιώνα.
Ο Ίλις είναι μάστορας στη σύνθεση του αχανούς και πολύπλοκου και πλούσιου και ταραγμένου και ηρωικού και πένθιμου και εξεγερσιακού και ξέφρενου υλικού που εξερράγη στα Γράμματα και τις Τέχνες του έτους 1913. Ξέρει πώς να συνδέει το συνάχι του Ρίλκε με την ζοφερή σκέψη του Όσβαλντ Σπένγκλερ, τα ερωτικά πάθη του Γκέοργκ Τρακλ με την σκακιστικά δομημένη αμεριμνησία του Μαρσέλ Ντυσάν, την στενάχωρη αγωνία του Φραντς Κάφκα, και την επιμονή του να παραμείνει μονήρης και να μην παντρευτεί την περίφημη Φελίτσε, με την θανάσιμη μελαγχολία της Βιρτζίνια Γουλφ, και τα λιτά, αλλά απολύτως λειτουργικά, αρχιτεκτονικά επιτεύγματα του Άντολφ Λος, καθώς και την κυοφορία του ρηξικέλευθου πονήματος Tractatus Logico-Philosophicus του Βιτγκενστάιν με τη γένεση του κορυφαίου μυθιστορήματος Ο Άνθρωπος χωρίς Ιδιότητες του Ρόμπερτ Μούζιλ και του αριστουργήματος του Μαρσέλ Προυστ Αναζητώντας τον Χαμένο Χρόνο.
Είναι πραγματικά εντυπωσιακό το γεγονός ότι ένα τέτοιο μυθιστόρημα, στα όρια του πειραματικού και του υπερμοντέρνου, να καταφέρνει —χάρη στη μαεστρία, το μαστοριλίκι και το χιούμορ του συγγραφέα του, αλλά και χάρη στη γοητεία που ασκεί σήμερα το πολλαπλό ξέσπασμα του ανατρεπτικού μοντερνισμού στις αρχές του περασμένου αιώνα— να έχει ήδη μεταφραστεί σε είκοσι δύο γλώσσες, να έχει αναχθεί σε διεθνές best-seller, και να κερδίζει, συνάμα, ακόμα και τον πιο απαιτητικό αναγνώστη.

Γιώργος-Ίκαρος Μπαμπασάκης
Φεβρουάριος 2017

Απόσπασμα: Στο Μόναχο, ο Όσβαλντ Σπένγκλερ συνεχίζει να γράφει το κολοσσιαίων διαστάσεων έργο του Η Παρακμή της Δύσης. Το πρώτο μέρος έχει τελειώσει. Η ψυχική του κατάσταση, όμοια μ᾽ αυτή της Δύσης. Το ημερολόγιό του, μια τραγωδία. Σημειώνει: ῾῾Δεν περνά ούτε μήνας χωρίς να σκεφτώ την αυτοκτονία᾽᾽. Κι ακόμα: ῾῾Μέσα μου έχω βιώσει περισσότερα ίσως από οποιοδήποτε ανθρώπινο ον της εποχής μου᾽᾽.

Πολύ ενδιαφέρον ταξίδι ανάμεσα στην ιστορία και την λογοτεχνία, στη βερολινέζικη και βιενέζικη πρωτοπορία, στην γενικότερη ατμόσφαιρα που έφερνε το 1914 αλλά και τον Β παγκόσμιο πιο κοντά... Σκέψου μόνο να είχε επιτύχει ο Χίτλερ ως ζωγράφος -που δεν του άξιζε τελικά αυτηη η απόρριψη- σκέψου να μην ήταν ο Λούις Αρμστρονγκ άταχτος με τα όπλα και πόσα άλλα που δε θα χαμε σήμερα... Με προσεγμένη μετάφραση κι έκδοση, αξίζει την ευκαιρία του το βιβλίο!!!

Πώς ήταν ο κόσμος το 1913; Ο γερμανός δημοσιογράφος και ιστορικός Φλόριαν Ιλις φέρνει στην επιφάνεια στιγμές και λεπτομέρειες από τις ζωές καλλιτεχνών, επιστημόνων, πολιτικών, λογοτεχνών (Κάφκα, Στραβίνσκι, Μάλερ, Μπρεχτ, Ρίλκε, Φρόιντ και πλήθος άλλων) φιλοτεχνώντας σε 12 κεφάλαια αντίστοιχα με τους μήνες το πορτρέτο της χρονιάς πριν από τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο – ενός έτους που έμοιαζε φυσική συνέχεια μιας εποχής προτού σημάνει την απόλυτη ρήξη με τον κατά Στέφαν Τσβάιχ «κόσμο του χθες».

Το Βήμα της Κυριακής 17.07.2016