Ο τουρκικός στρατός

Κριτική:

Ινσέλ και Μπαϊράμογλου συντόνισαν την απόλυτη μελέτη για τους λεγόμενους «πασάδες»

«Πραιτωριανή δημοκρατία η Τουρκία»

Ο ΠΡΟΣΤΑΤΗΣ ΑΛΛΑ ΚΑΙ ΜΠΑΜΠΟΥΛΑΣ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΚΗΣ ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑΣ, Ο ΣΤΡΑΤΟΣ,
ΣΤΟ ΜΙΚΡΟΣΚΟΠΙΟ! ΔΕΚΑΤΡΕΙΣ ΑΠΟ ΤΟΥΣ ΣΗΜΑΝΤΙΚΟΤΕΡΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ ΣΤΟΧΑΣΤΕΣ
ΤΟΝ ΑΝΑΤΕΜΝΟΥΝ ΜΑΖΙ ΜΕ ΤΑ ΠΑΡΑΜΙΛΗΤΑ ΚΑΙ ΤΑ ΑΔΙΕΞΟΔΑ ΤΗΣ ΤΟΥΡΚΙΑΣ.

«Το κύριο καθήκον εκείνου που ορίζεται αρχηγός του Γενικού Επιτελείου Ενόπλων Δυνάμεων δεν είναι μόνο να μελετά τη στρατιωτική κατάσταση, αλλά παράλληλα να παράγει σκέψη». Η αξιωματική φράση του Μουσταφά Κεμάλ Ατατούρκ, βγαλμένη από απόρρητα πρακτικά συνεδριάσεων της Μεγάλης Τουρκικής Εθνοσυνέλευσης του 1921, συμπυκνώνει τη φιλοσοφία μιας πραγματικότητας που ισχύει από την ίδρυση της Τουρκικής Δημοκρατίας μέχρι σήμερα: Οι τουρκικές Ένοπλες Δυνάμεις είναι ένας θεσμός που οφείλει να ασχολείται όχι μόνο με τις στρατιωτικές υποθέσεις, αλλά και με την εσωτερική και εξωτερική πολιτική, και να βρίσκεται εντός του πεδίου λήψης των πολιτικών αποφάσεων.
Το ενδιαφέρον σε αυτόν τον συλλογικό τόμο, με τις 13 μελέτες που παρουσιάζονται για πρώτη φορά στο ελληνικό κοινό, είναι ότι οι συγγραφείς δεν αναλώνονται απλώς στην ανάλυση της δομής και του ρόλου του τουρκικού στρατού. Τον προσεγγίζουν ως πρόβλημα.
Με απλά λόγια, όπως σημειώνουν οι επιμελητές του τόμου Αχμέτ Ινσέλ και Αλί Μπαϊράμογλου, ο τουρκικός στρατός «είναι ένας θεσμός ο οποίος μιλάει πολύ σε σχέση με τους στρατούς άλλων χωρών, αλλά ταυτόχρονα ενοχλείται όταν μιλούν γι΄ αυτόν. Στις δημοκρατίες απαιτείται από τον στρατό να μην τοποθετείται για πολιτικά και κοινωνικά ζητήματα.
Στην αυταρχική δημοκρατία της Τουρκίας, όμως, αυτό που πραγματικά απαιτείται είναι να μην εκφράζεται η κοινωνία για τον στρατό, και αν κάνει, να εκφράζεται μόνο επαινετικά».
Τι οδήγησε, όμως στην κηδεμόνευση της κοινωνίας και του κράτους από τον στρατό; Πώς μετατράπηκαν οι περίφημοι Τούρκοι «πασάδες» σε αυτόνομη κοινωνική ομάδα; Όπως απαντούν οι συγγραφείς, αυτό που κινεί τον στρατό, ο οποίος τρέφεται καλλιεργώντας κουλτούρα φόβου, είναι η ιδεολογία εθνικής ασφάλειας και όχι ο ατατουρκισμός.

Παντοδύναμος

Ο Ινσέλ αναδεικνύει τρεις αιτίες για την παντοδυναμία του τουρκικού στρατού. Η πρώτη είναι ότι η οικοδόμηση της ισχύος του πάνω στη χρήση βίας έχει δημιουργήσει στο κοινωνικό φαντασιακό έναν αντίκτυπο που είναι δύσκολο να διαγραφεί. Η δεύτερη είναι ότι η ιδεολογία της Τουρκικής Δημοκρατίας τρέφεται από το φαντασιακό του Πολέμου της Ανεξαρτησίας (1919-1922), ο οποίος έχει δημιουργήσει ένα φωτοστέφανο πάνω από τα ιδρυτικά στελέχη του και ιδίως τον Ατατούρκ. Η τρίτηκαι λιγότερο φανερή- είναι ότι η κεντρική θέση του στρατού βρίσκεται σε αρμονία με τις πατριαρχικές κοινωνικές νόρμες που κυριαρχούν στην τουρκική κοινωνία, με τη μεν να τρέφει τις δε και αντιστρόφως. Σε μια κοινωνία που διαλαλεί ότι «ο Τούρκος γεννιέται στρατιώτης», δεν μένει και πολύς χώρος για τις γυναίκες...
Παρ΄ όλο που έγινε συνταγματικά αποδεκτή ως αρχή η υπαγωγή της στρατιωτικής στην πολιτική εξουσία, θεσμικά ο μηχανισμός λειτούργησε αντίστροφα. Έτσι, γράφει ο Αλί Μπαϊράμογλου, «η στρατιωτική ταυτότητα κυριάρχησε της πολιτικής, ενώ ακυρώθηκε η αρχή ότι τα αρμόδια όργανα φέρουν ευθύνη ακριβώς λόγω της αρμοδιότητάς τους» (σελ.
83). Αυτή η αναντιστοιχία αποτέλεσε την κινητήριο δύναμη της αυτονόμησης του στρατού, αναθρέφοντας ένα σύστημα που είναι παρεμβατικό προς τα έξω, αλλά δεν αναγνωρίζει αντίστοιχη δυνατότητα παρέμβασης στο εσωτερικό του.

Σκοτεινές όψεις

Ο τόμος έχει ιδιαίτερη σημασία και για έναν ακόμη λόγο. Οι συγγραφείς δεν συμβάλλουν απλώς στη συζήτηση που έχει ανοίξει. Λειτουργούν όπως σημειώνει στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης η Σία Αναγνωστοπούλου «ως ηγήτορες μιας νέας εποχής για την Τουρκία», που αναστοχάζεται και αναρωτιέται για την ιστορία της. Αναδεικνύουν με άλλα λόγια τις σκοτεινές όψεις του αποστήματος, ενώ ταυτόχρονα καλούν την κοινωνία να γίνει «στρατοκτόνος», να χειραφετηθεί από τον μεγάλο «προστάτη».
Φταίει άραγε μόνο ο στρατός; Ο Ινσέλ δίνει την απάντηση: «Ο στρατός δεν αποτελεί το μοναδικό εμπόδιο. Εμπόδιο είναι και το κυρίαρχο πολιτικό και κοινωνικό φαντασιακό, που συγκροτείται από κοινωνικές συνειδήσεις διαμορφωμένες μέσα στην ιδεολογία του στρατιωτικοποιημένου έθνους, το οποίο δεν θεωρεί ότι κάτι τέτοιο αποτελεί δικαίωμα και αρμοδιότητά του». Με άλλα λόγια, δεν φτάνει να αλλάξει ο στρατός, πρέπει να αλλάξουν και οι ίδιοι οι Τούρκοι, που από τη μια διαμαρτύρονται για τις αρμοδιότητες των στρατοκρατών κι από την άλλη ξέρουν πως ό,τι και να συμβεί ο στρατός θα τους προστατεύσει.
Ο Αλί Μπαϊράμογλου εύστοχα θέτει το ερώτημα: Ο στρατός εισχωρεί στα πάντα επειδή οι πολίτες είναι παθητικοί, ή οι πολίτες είναι παθητικοί επειδή ο στρατός εισχωρεί στα πάντα;
Μέχρι σήμερα, μόνο ο στρατός έχει δώσει σαφή απάντηση.

Η ειδοποιός διαφορά

Στην Τουρκία, η πατριαρχική αντίληψη για το κράτος και η πραιτωριανή παράδοση έχουν ακόμα δύναμη και από εκεί αντλεί ο στρατός την ισχύ του, υποστηρίζουν οι Αχμέτ Ινσέλ και Αλί Μπαϊράμογλου
Λόγω της θέσης του στρατού, η Τουρκική Δημοκρατία χαρακτηρίζεται από ακόμη μια πρωτοτυπία. Σύμφωνα με τον Ινσέλ, καθηγητή στα πανεπιστήμια Ρaris Ι και Βοσπόρου, η Τουρκία δεν είναι ούτε ολοκληρωτικό καθεστώς, ούτε στρατιωτική δικτατορία, αλλά «πραιτωριανή δημοκρατία». Σε αυτή τη δομή «η εξουσία, τα προνόμια και η ανώτερη θέση δεν είναι ατομικά, αλλά ταξικά... Ο στρατός, που αποτελεί την κεντρική τάξη της πραιτωριανής δημοκρατίας, δεν παρουσιάζει απλώς τον χαρακτήρα μιας τάξης δι΄ εαυτήν, αλλά την εικόνα μιας άρχουσας τάξης» (σελ.
67). Η ειδοποιός διαφορά είναι ότι ο στρατός εκφράζεται, ενώ η κοινωνία παραμένει σιωπηλή. Και για να διαλύσει το στερεότυπο που θέλει τον τουρκικό λαό να είναι «πολεμοχαρής», ο Ινσέλ διευκρινίζει στη μεταφράστρια Ιλεάνα Μορώνη: «Εδώ και δεκαετίες υπάρχει μια σύγκρουση που δεν εκφράζεται ανοιχτά, ανάμεσα σε ένα ευρύ κομμάτι της τουρκικής κοινωνίας και τον στρατό. Δεν εκδηλώνεται γενικευμένα μια οργανωμένη αντίσταση, αλλά οι πολίτες στην πρώτη ευκαιρία ψηφίζουν το κόμμα που κρατάει τη μεγαλύτερη απόσταση από τον στρατό».

ΑΠΟ ΤΟ ΣΤΡΑΤΟΠΕΔΟ ΣΤΗ ΣΧΟΛΙΚΗ ΑΙΘΟΥΣΑ

Στο μοναδικό εγχειρίδιο της τουρκικής Μέσης Εκπαίδευσης που καταπιάνεται με την πολιτική- το υποχρεωτικό μάθημα της Εθνικής Ασφάλειας- οι νεαροί Τούρκοι μαθαίνουν καλά το μάθημά τους: η πολιτική είναι υπόθεση των στρατιωτικών. Το μάθημα διδάσκεται ανελλιπώς από το 1926. Η ύλη του καθορίζεται από το ΓΕΕΘΑ, τα εγχειρίδια συντάσσονται από τον στρατό και παραδίδεται από αξιωματικούς. Στη μελέτη της η Αϊσέ Γκιουλ Αλτινάι καταπιάνεται με τις αλλαγές στην ύλη, η οποία από το 1998 κι έπειτα εστιάζεται στις αρχές του Ατατούρκ και στις «συνωμοσίες κατά της Τουρκικής Δημοκρατίας». Όπως αναφέρεται στο επίμαχο εγχειρίδιο: «Η Τουρκική Δημοκρατία, λόγω της γεωπολιτικής της θέσης, απειλείται από τις ξένες δυνάμεις... Νέοι της Τουρκίας: Από τη στιγμή που αντιλαμβάνεστε τα παιχνίδια που παίζονται πίσω από την πλάτη μας και υιοθετείτε τις αρχές και τις μεταρρυθμίσεις του Ατατούρκ ως τρόπο ζωής, τότε αναμφίβολα η Τουρκία θα αγγίξει τα επίπεδα του σύγχρονου πολιτισμού... (σελ. 183).
Να και οι απειλές κατά της Τουρκικής Δημοκρατίας: Η Ελλάδα, «η οποία, αν και δημοκρατικό, κοσμικό κράτος, δεν μπορεί να ξεπεράσει το κόμπλεξ της απέναντι στην Τουρκία», η Αρμενία, «η οποία απέσπασε ένα κομμάτι των βόρειων περιοχών μας και προσπαθεί να φτιάξει κράτος», η Ρωσία «που ακολουθεί μια πολιτική εξάπλωσης και καθόδου προς τη Μεσόγειο, το Ιράκ που «υποβοηθά και υποστηρίζει τα παιχνίδια εις βάρος της χώρας μας» και πολλές άλλες. Για την ακρίβεια... σχεδόν όλα τα μέλη του ΟΗΕ.

Αριστοτελία Πελώνη, Τα Νέα, 19/1/2008