Για τη σημαία και το έθνος

Γιατί άραγε ο πατριωτισμός, ο σεβασμός στο "εθνικό" παρελθόν και τα εμβλήματά του παραμένουν ακίνητα στην τύρβη της ζωής και των γεγονότων; Γιατί ακόμα και το σαρωτικό κύμα της παγκοσμιοποίησης, αντί να προκαλέσει τον μαρασμό των εθνικιστικών αισθημάτων, κατάφερε να τα οξύνει; Πώς συμβαίνει οι λέξεις -και οι έννοιες- οι σχετικές με την πατρίδα, την καταγωγή, τη φυλή και τη θρησκεία να παγώνουν μέσα στο χρόνο; Αν και η σημαιολατρία, η πατριδολατρία, η αρχαιολατρία δεν συνιστούν καινούργια φαινόμενα, αποκτούν πλουσιότερο νόημα σ' αυτή την περίοδο που διανύουμε.

Το βιβλίο, "Για τη σημαία και το έθνος", είναι μια αντίδραση στον εθνικισμό που σήμερα βρίσκεται σε έξαρση στον δυτικό κόσμο, και οι εκδηλώσεις του οποίου πήραν ακραίο και νοσηρό χαρακτήρα μετά την επίθεση "κατά της Δύσης" στις 11 Σεπτεμβρίου 2001. Αναφέρεται συνοπτικά στην ιστορία και την εξέλιξη συλλογικών αισθημάτων και φαντασιώσεων, όπως είναι ο εθνικισμός, καθώς και των ιερών και οσίων τα οποία αυτά χρησιμοποιούν για τη σταθεροποίησή τους. Γίνεται δηλαδή λόγος για την υπόσταση της εθνικής σημαίας ως υπόλειμμα του μιλιταρισμού -επιθετικής ή αμυντικο-επιθετικής φύσεως- καθώς και ως αποτέλεσμα της παραδοσιακής σχολικής και οικογενειακής εκπαίδευσης, όπως και για την "εθνική υπερηφάνεια", για μια επαρχιωτική αντίληψη για την ιστορία, για τον εθνικό "πυρετό" και τη φυλετική ανωτερότητα. Αποτελεί επίσης μια μικρή παρέμβαση στο γεγονός ότι, παράλληλα με ό,τι διαδραματίζεται στη "Δύση", ο εθνικισμός εκφράζεται αναίσχυντα και επιθετικά, τόσο στις ισλαμικές χώρες, όσο και στην Ελλάδα, με αποτέλεσμα τον "πειρασμό του σκοταδισμού".



Εδώ εκτίθενται μερικές ιδέες σχετικές με αυτό το φαινόμενο: τη συλλογική απάτη του εθνικισμού και την εθνική μισαλλοδοξία.







ΚΡΙΤΙΚΗ



Σ'αυτό το βιβλίο ενώνονται δύο πένες, προερχόμενες από διαφορετικά πεδία της πνευματικής ζωής: από τη λογοτεχνία η Σώτη Τριανταφύλλου και από την πολιτική οικονομία και πολιτική επιστήμη ο Ηλίας Ιωακείμογλου. Δύο συγγραφείς, δύο ξεχωριστές πνευματικές σφαίρες, δύο δοκίμια, αλλά μία ψυχή και ένα πάθος γεμίζουν τις σελίδες αυτού του βιβλίου. Είναι η ψυχή και το πάθος κατά του εθνικισμού. Ψυχή και πάθος που δεν κρύβονται πίσω από την επίκληση του πατριωτισμού, αλλά τον συμπεριλαμβάνουν και αυτόν στην κριτική τους.

Οι δύο συγγραφείς στην κοινή τους εισαγωγή τονίζουν πως η μετάβαση από τον πατριωτισμό στον εθνικισμό γίνεται ομαλά, χωρίς ρήξη. Ο πατριωτισμός των Ελλήνων πολιτικών, των χούλιγκαν των γηπέδων, των καθημερινών ανθρώπων, αλλά και του εσχάτως ραγδαίως αναπτυσσόμενου «αριστερού» πατριωτισμού δεν είναι τίποτε άλλο παρά ένας ευφημιστικός όρος για τον εθνικισμό. Βεβαίως σ' αυτήν την εισαγωγή θα σπεύσουμε από την αρχή να σημειώσουμε πως προβαίνουν σ' ένα, κατά τη γνώμη μας, τεράστιο θεωρητικό και πολιτικό λάθος. Ταυτίζουν, υπό προϋποθέσεις, τον καπιταλισμό με τον «αστικό» εκσυγχρονισμό. Από αυτή την ταύτιση πιστεύουν πως λείπουν μόνον οι ιδεολογικές προϋποθέσεις για να προχωρήσει κανείς στον εθνικισμό. Σωστή ιστορικά παρατήρηση, άκυρη και άκαιρη για να περιγράψει το φαινόμενο του εθνικισμού σήμερα. Αν ο εκσυγχρονισμός στον 19ο και 20ό αιώνα ήταν αδιαχώριστος από τον εθνικό καπιταλισμό, σήμερα τα πράγματα διαφοροποιούνται ριζικά. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης, που λαθεμένα κάποιοι ταυτίζουν με τον νεοφιλελευθερισμό, ο εκσυγχρονισμός δεν περιορίζεται στα όρια του εθνικού καπιταλισμού. Η προσεκτική και μελετημένη υπέρβαση κάποιων πλευρών του εδαφικού πλαισίου, οι οποίες συνδέονται με τον εθνικισμό, αποτελεί το νέκταρ του εκσυγχρονισμού ή, αν θέλετε, διαφορετικά, ο εθνικισμός σήμερα δηλητηριάζει τον εκσυγχρονισμό.

Από την άλλη σφάλλουν όσοι, μεταξύ αυτών και οι συγγραφείς, εκλαμβάνουν το εθνικό και εδαφικό πλαίσιο μόνο ως προϋπόθεση για την ανάπτυξη του καπιταλισμού.

Βεβαίως σήμερα είναι ζητούμενο η δημιουργία οικουμενικών τοπίων για την έκφραση της λαϊκής κυριαρχίας, αλλά το κράτος-έθνος εξακολουθεί ακόμη να αποτελεί τον μοναδικό χώρο εντός του οποίου είναι δυνατή η συγκρότηση αυτής της κυριαρχίας. Το μεγάλο σφάλμα των απανταχού αντιεθνικιστών είναι πως δωρίζουν όλες τις πτυχές του πολιτικο-εδαφικού πλαισίου στους απανταχού εθνικιστές. Γιατί ενώ είναι αλήθεια πως ο πατριωτισμός είναι η ντροπαλή μορφή του εθνικισμού, είναι επίσης αλήθεια πως η γλώσσα, η ιστορία, η λογοτεχνία, οι μνήμες, οι δημοκρατικές παραδόσεις, αν γίνουν δεκτές ως συνιστώσες αλληλεγγύης και όχι διαχωρισμού, ως δεδομένα που αποτελούν δείγματα κάποιας ιστορικής πολιτιστικής ανωτερότητας και όχι γενετικής, ως μορφές που αποδεικνύουν την ιστορικότητα και όχι τη μοναδικότητα ενός έθνους, τότε μπορούν να αποτελέσουν τα σκαλάκια που θα ανεβεί ο συγκεκριμένος άνθρωπος για να απολαύσει τη θέα της οικουμενικότητας.

Ο Ηλίας Ιωακείμογλου αρχικά εστιάζει την παρέμβασή του στους συμβολισμούς που περιέχονται στη λατρεία προς τη σημαία. Για τον συγγραφέα και μέλος της συντακτικής επιτροπής του περιοδικού «Θέσεις» η σημαία είναι ένα σύμβολο που δεν αποκτά νόημα αυτόματα, αλλά μόνο μετά την κατάλληλη νοητική επεξεργασία. Η σημασία και το νόημα της δεν προκαλούν την αυτόματη συναισθηματική φόρτιση, αλλά μόνον αφού οι ιδεολογικοί μηχανισμοί του κράτους τής προσδώσουν ρόλο σε μια διαδικασία κοινωνικοποίησης. Οι πατριώτες αντιστρέφουν τη σχέση αιτίας και αποτελέσματος και έτσι θεωρούν πως η σημαία προκαλεί τις εκδηλώσεις λατρείας, ενώ στην ουσία οι εμφυτευμένες από την κοινωνικοποίηση εκδηλώσεις λατρείας κάνουν αξιολάτρευτη τη σημαία. Αυτή η νοητική αναστροφή γεννά τον φετιχισμό της σημαίας. Στο φαντασιακό περιβάλλον του φετιχισμού της σημαίας, αυτή προβάλλει όχι τόσο ως σύμβολο ταύτισης με τους ομοίους, αλλά ως σύμβολο διαχωρισμού από τους άλλους.

Στο δεύτερο μέλος της μελέτης του συνοψίζει τα συμπεράσματα των ιστορικών που υποστηρίζουν πως το έθνος αποτελεί μια «επινοημένη παράδοση» (Μπένεντικτ Αντερσον) ή μια «φαντασιακή κοινότητα» (Ερίκ Χόμσμπομ). Αλήθεια, πώς θα αντιδρούσε ο Χόμπσμπομ αν του μετέφεραν πως κάποιοι Ελληνες «αριστεροί» πατριώτες τον χρησιμοποιούν για να αποδείξουν τη συνέχεια του ελληνικού έθνους; Σύμφωνα με την παραπάνω σχολή σκέψης, ο εθνικισμός κατασκευάζει το έθνος. Η απολαυστική κριτική του Ιωακείμογλου εστιάζεται στις βαθύτατες αντιθέσεις, τα λογικά ολισθήματα και τα αυθαίρετα συμπεράσματα της ελληνικής εκδοχής του δήθεν εκλεπτυσμένου πολιτιστικού εθνικισμού, ο οποίος προβάλλεται και ως αριστερής κατεύθυνσης.

Στο τελευταίο μέρος υποστηρίζει πως η διαπιστωμένη από πολλούς συντηρητική αντεπανάσταση στην Ελλάδα στηρίζεται στην κυριαρχία του τετράπτυχου «Αγορά, Πατρίδα, Θρησκεία, Οικογένεια». Η πτώση των μεγάλων αφηγήσεων της Αριστεράς επιβάλλει την κυριαρχία του συντηρητικού τετράπτυχου. Εδώ ο Ιωακείμογλου κατά τη γνώμη μας προβαίνει σε άστοχες παρατηρήσεις, αφού δέσμιος της αλτουσεριανής αντίληψης για τους κρατικούς ιδεολογικούς μηχανισμούς ανάγει τα πάντα, ακόμη και την οικογένεια, στο κράτος. Οδηγούν έτσι αυτός και η αλτουσεριανή ιδέα την κοινωνία και τα ατομικά υποκείμενά στην ανυπαρξία. Ολος ο εθνικισμός ανάγεται στην επιρροή της οικογένειας ως κρατικού θεσμού(;), στην κυριαρχία του νεοφιλελευθερισμού (αυτός πάλι στην Ελλάδα αποτελεί τη φαντασιακή ύπαρξη όσων επιθυμούν εύκολες και φτηνές συνταγές για να ερμηνεύσουν την πολύπλευρη πραγματικότητα) και στην έξαρση του ατομικισμού.

Δεν έχουμε χώρο για να εμβαθύνουμε, αλλά ο ατομικισμός, η πίστη δηλαδή στην αυτονομία και αυταξία του ατόμου, είναι η προϋπόθεση για την εμφάνιση του αντιεθνικισμού, όχι του εθνικισμού. Ο πολίτης που πιστεύει στη δύναμή του δεν έχει ανάγκη να κρύβεται πίσω από φαντασιακές κοινότητες. Οσον αφορά τον λαό του εκσυγχρονισμού ή τους «νικητές της αγοράς» όπως τον αποκαλεί, αυτοί αποτελούν την υλική βάση όχι της πατριδοκαπηλίας, αλλά της ανοικτής κοινωνίας. Ο συγγραφέας, ενώ θέλει να κριτικάρει τον συντηρητισμό, τοποθετεί στο στόχαστρο του τον πολιτικό φιλελευθερισμό. Ενέργεια που αδυνατίζει το αναγκαίο όσο ποτέ μέτωπο κατά του εθνικισμού.

Η Σώτη Τριανταφύλλου καταπιάνεται με τη μορφή του πιο επιθετικού, αλλά και πιο καταγέλαστου εθνικισμού, του αμερικανικού. Στο κείμενό της τονίζει πως η στάση των Αμερικανών προς τη σημαία δεν αφορά μόνο τον συμβολισμό της. Η αμερικανική σημαία αποτελεί εξάρτημα του αμερικανικού τρόπου ζωής. Ετσι στην Αμερική η σημαία δεν αποτελεί μόνο επίσημο σύμβολο ταυτότητας, αλλά και εμπόρευμα. Η συγγραφέας παραθέτει σπαρταριστά αλλά και συνάμα μελαγχολικά περιστατικά από την εμπορευματοποίηση της αμερικανικής σημαίας. Στον ιδιότυπο καθαγιασμό των συμβόλων και στην απορρόφησή τους από την κουλτούρα του τρίπτυχου «Πατρίς, Θρησκεία, Οικογένεια» θεωρεί πως βρίσκει τις αποδείξεις που επιβεβαιώνουν πως οι ΗΠΑ είναι ένα δικτατορικό στρατιωτικό-βιομηχανικό σύμπλεγμα. Αυτό βεβαίως απομονωμένο από άλλες πτυχές μπορεί να κατατάξει τις ΗΠΑ στις δικτατορίες. Οι ΗΠΑ όμως καθόλου δεν είναι μόνο μια χώρα συντηρητικού καθαγιασμού των συμβόλων. Η Αμερική είναι μια βαθύτατα πολύπλοκη χώρα, κάτι που η Τριανταφύλλου το έχει περιγράψει καλύτερα από εμάς.

Οι φόβοι που εκφράζει η συγγραφέας για το μέλλον της δημοκρατίας μέσα σε καταστάσεις που εξυμνούν τον εθνικισμό και τη μοναδικότητα του έθνους είναι ιδιαίτερα επίκαιροι. Η Τριανταφύλλου δείχνει πόσο απειλητικός είναι ο εθνικισμός, που επιχειρεί να κατοχυρωθεί συνταγματικά και νομοθετικά ως η μόνη ορθή γνώμη. Σ' αυτό το πλαίσιο αναφέρεται στον «αριστερό» εθνικισμό, ο οποίος επιδιώκοντας να αντισταθεί στην παγκοσμιοποίηση στρέφεται προς την αναζήτηση των ριζών. Ετσι η «πατριωτική» Αριστερά ερμηνεύει τον κόσμο με τα φυλετικά και εθνικά κριτήρια των αντιπάλων της, τα οποία μετονομάζονται σε «εθνική ταυτότητα και κληρονομιά».

Παρά τις σοβαρές ενστάσεις μας, κυρίως για την πολιτική ιδεολογία του μοντέλου ερμηνείας του εθνικισμού, οφείλουμε να αναγνωρίζουμε πως οι δύο συγγραφείς εξαπολύουν μια πραγματική καταιγίδα κατά του εθνικισμού. Τέτοιες και άλλες παρόμοιες καταιγίδες είναι πολύτιμες για να ξεπλύνουμε τη σύγχρονη ελληνική κοινωνία από το όνειδος του εθνικισμού. Το βιβλίο το προτείνουμε ανεπιφύλακτα στους «αριστερούς» πατριώτες.



ΓΙΩΡΓΟΣ ΣΙΑΚΑΝΤΑΡΗΣ

ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 05/10/2007