Ασπονδοι γείτονες

[...] Η μελέτη αυτή εξετάζει τη διένεξη του Αιγαίου σε τρία επίπεδα: τις ελληνοτουρκικές σχέσεις με άξονα τη διένεξη του Αιγαίου, από το 1973 μέχρι σήμερα. Τη νομική διάσταση της διένεξης, και την κοινωνιοψυχολογική πλευρά, που βρίσκεται στην καρδιά της ελληνοτουρκικής αντιπαλότητας (εθνική αφήγηση και ταυτότητα, αμοιβαία δαιμονοποίηση). Κύριος στόχος του βιβλίου είναι να απαντήσει στο ερώτημα γιατί η διένεξη του Αιγαίου παραμένει τόσα χρόνια άλυτη, και να στοιχειοθετήσει την από κοινού ειρηνική επίλυση. [...]

(Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου)

Κριτική:

Μια πηγή συνεχών κρίσεων

Πώς μπορεί να ξεπεραστεί ένα πολυετές αδιέξοδο

Η διένεξη του Αιγαίου αποτελεί, εδώ και 35 χρόνια, πηγή κρίσεων και είναι πολλαπλώς επιζήμια για την Ελλάδα και την Τουρκία. Οι δύο χώρες, ωστόσο, αδυνατούν να επιλύσουν τις διαφορές του Αιγαίου. Πού οφείλεται αυτό;

Σε μια προσπάθεια να δώσει μια ολοκληρωμένη απάντηση, ο διεθνολόγος Αλέξης Ηρακλείδης επιχειρεί μια τολμηρή μελέτη, τουλάχιστον για τα ελληνικά ακαδημαϊκά/ πολιτικά δεδομένα. Απορρίπτει τη λογική του πατριωτικού μοραλισμού (ότι «εμείς» έχουμε το δίκιο με το μέρος μας και η άλλη πλευρά παντελώς άδικο) και επιχειρεί να δει κριτικά τη θέση ότι πρόκειται αποκλειστικά για αντιπαράθεση απτών εθνικών συμφερόντων, με μόνη δυνατή έκβαση νικητή και χαμένο. Πρόκειται για το πλέον πλήρες μέχρι σήμερα έργο για τη διένεξη του Αιγαίου.

Το βιβλίο χωρίζεται σε τρία μέρη: την ιστορία που χάνεται στον μύθο, τη διπλωματική διάσταση και τη νομική πλευρά. Στη διπλωματική διάσταση (σελ. 69-213) δείχνει, μεταξύ άλλων, πόσο ο διάλογος είχε κάνει ορισμένα ουσιώδη βήματα επί οκταετίας Καραμανλή, δηλαδή δύο δεκαετίες και πλέον πριν από τις πρόσφατες διερευνητικές επαφές επί κυβέρνησης Σημίτη το 2002-2003, που δεν κατέληξαν σε συμφωνία «στο παρά πέντε» λόγω ελληνικών εκλογών. Ιδιαίτερη προσοχή δίνει ο Ηρακλείδης στη νομική πλευρά της διένεξης του Αιγαίου (σελ. 217-382). Στο νομικό επίπεδο και οι δύο πλευρές είναι απολύτως πεπεισμένες ότι έχουν το δίκιο με το μέρος τους και ότι ο «Αλλος» έχει τελείως άδικο. Ετσι, όπως γράφει, το «Αιγαίο καταλήγει ένας εναγώνιος, σχεδόν υπαρξιακός αγώνας για το ποιος σέβεται τον νόμο (το διεθνές δίκαιο), ποιος είναι δίκαιος και έντιμος» (σελ. 16). Ο συγγραφέας, αν και δεν είναι νομικός διεθνολόγος, εντούτοις κατορθώνει να αναλύσει τη νομική διάσταση της διένεξης με ενάργεια και ισορροπημένα, καταγράφοντας λεπτομερώς τα επιχειρήματα των δύο πλευρών, και ειδικά τα τούρκικα επιχειρήματα, που οι Ελληνες νομικοί και άλλοι διεθνολόγοι έχουν την τάση να υποβαθμίζουν και να μην τους δίνουν τη δέουσα βαρύτητα (με εξαίρεση κάποιες μνείες κυρίως σε ορισμένα έργα του καθηγητή Χρήστου Ροζάκη, τον οποίο και επικαλείται συχνά ο Ηρακλείδης). Ο συγγραφέας επιχειρεί και κάτι ακόμη, πολύ πιο δύσκολο: εξετάζει τις επτά διενέξεις του Αιγαίου από την πλευρά του διεθνούς δικαίου, προκειμένου να διαφανεί πού υπερτερεί νομικά η Ελλάδα και πού η Τουρκία και πού τα πράγματα παίζονται και έχουμε «ισοπαλία». Τα πιο επιτυχή κεφάλαια εν προκειμένω είναι αυτά που αφορούν την υφαλοκρηπίδα, την αιγιαλίτιδα ζώνη και τον εθνικό εναέριο χώρο, που είναι και τα πλέον σοβαρά προβλήματα στο Αιγαίο. Αυτό που προκύπτει, πειστικά και περίτεχνα από το βιβλίο αυτό, είναι ότι και οι δύο πλευρές έχουν ισχυρά νομικά και πολιτικά επιχειρήματα, αλλού η περισσότερο η Ελλάδα, αλλού περισσότερο η Τουρκία.

Για να ξεπεραστεί το αδιέξοδο της ελληνοτουρκικής διένεξης στο Αιγαίο θα πρέπει να εδραιωθεί μια λογική χωρίς «δίκαιους-άδικους», «νικητές-ηττημένους», όπως σωστά υποστηρίζει ο Ηρακλείδης. Η διένεξη του Αιγαίου δεν είναι «μηδενικού αθροίσματος». Μπορεί να αποβεί «θετικού αθροίσματος», με δύο κερδισμένους, όπου καμία πλευρά δεν θα χρειαστεί να προβεί σε υπερβολικές υποχωρήσεις και ατιμωτικούς συμβιβασμούς. Αν μάλιστα γίνει αντιληπτό ότι σε επίπεδο κυβερνήσεων ούτε η Αθήνα αλλά ούτε και η Αγκυρα ήταν και είναι επεκτατική σε βάρος του «Αλλου» στο Αιγαίο ή αλλού -και ας φαντάζει επεκτατική λόγω της εκατέρωθεν, σχεδόν παρανοϊκής, ανασφάλειας-, τότε θα ανοίξει διάπλατα η οδός για οριστική αμοιβαία συμφέρουσα επίλυση.

Στο βιβλίο του αυτό ο Ηρακλείδης -όπως και στο βιβλίο του «Η Ελλάδα και ο "εξ ανατολών κίνδυνος"» («Πόλις», 2001) που έχει μεταφραστεί και στα τουρκικά- κινείται μεταξύ της σχολής του πλουραλισμού και της σχολής του κοντστρουκτιβισμού στις Διεθνείς Σχέσεις, που υποστηρίζουν ότι οι διενέξεις είναι κατά βάση «υποκειμενικές», ότι βασίζονται στον τρόπο που η υπάρχουσα κατάσταση γίνεται αντιληπτή από τα συγκρουόμενα μέρη. Τα δύο μέρη εν τέλει «κατασκευάζουν» τη διένεξη και τον άλλο ως απειλητικό και εχθρό. Στη λογική της οπτικής αυτής ο συγγραφέας εισάγει το ζήτημα της εθνικής ιστορίας-αφήγησης και των ιστορικών μύθων (σελ. 21-75, 411-15). Η στάση της πλειονότητας των δύο λαών πηγάζει από «επιλεκτικές μνήμες και την αναχρονιστική ανάγνωση της ιστορίας, παλαιάς και πρόσφατης, υπό τα όμματα της εκατέρωθεν "εθνικής ιστορίας"· καθώς και από την έντονη ανασφάλεια, υπαρξιακή κυρίως, των δύο λαών και των δύο εθνικών κρατών». Ετσι, ενώ οι Ελληνες είναι εμποτισμένοι με το ιδεολόγημα των «τετρακοσίων χρόνων τουρκικού ζυγού», για τους Τούρκους η Ελληνική Επανάσταση εκλαμβάνεται ως «ανταρσία» και «αχαριστία», καθώς στην Οθωμανική Αυτοκρατορία δέσποζαν, κατ' αυτούς, η δικαιοσύνη και η ανεκτικότητα, με τους Ελληνες (Ρωμιούς) σε προνομιούχα θέση. Οι Ελληνες μέχρι και σήμερα (εν μέσω ύφεσης στα ελληνοτουρκικά) διακατέχονται από τον φόβο δημιουργίας ενός «νεωοθωμανικού» κράτους, με στόχο τον έλεγχο του Αιγαίου, της Κύπρου και της ελληνικής Θράκης. Από την πλευρά τους οι Τούρκοι πιστεύουν ότι η Ελλάδα επιθυμεί διακαώς να μετατρέψει το Αιγαίο σε «ελληνική λίμνη» και η Αθήνα, τόσο στο Αιγαίο όσο και στο Κυπριακό, κινείται με όρους «Μεγάλης Ιδέας» και θα επιθυμούσε την επαναφορά της Συνθήκης των Σεβρών. Αυτή είναι, κατά τον Ηρακλείδη, η καρδιά της διένεξης του Αιγαίου και της ελληνοτουρκικής αντιπαλότητας στο σύνολό της. Γι' αυτό και είναι τόσο δύσκολη η επίλυση, ενώ οι αμοιβαία συμφέρουσες λύσεις είναι προφανείς και η συνεχιζόμενη μη επίλυση έχει τεράστιο κόστος, με τα δύο κράτη να έχουν ρεκόρ στους εξοπλισμούς και να δυσκολεύονται να ανακάμψουν οικονομικά.

ΧΡΗΣΤΟΣ ΦΡΑΓΚΟΝΙΚΟΛΟΠΟΥΛΟΣ, ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ - 06/06/2008